Welke instrumenten kunnen basisscholen gebruiken om de emotieregulering van leerlingen te monitoren?

Geplaatst op 4 april 2019

Samenvatting

Er is in het Nederlands één instrument beschikbaar dat specifiek meet hoe kinderen omgaan met gevoelens van boosheid, angst en verdriet, en welke strategieën zij gebruiken om hun emoties te reguleren: de FEEL-KJ. Het instrument bestaat uit een zelfrapportage die kinderen en jongeren van acht tot achttien jaar kunnen invullen. FEEL-KJ is voor het onderwijs goed bruikbaar om inzicht te krijgen in de emotieregulatie van leerlingen.

Executieve functies zijn processen in de hersenen waarmee mensen hun sociaal en doelgericht handelen filteren en reguleren. Een van die functies is emotieregulatie, het vermogen om emoties te regelen om doelen te realiseren, taken te voltooien of gedrag te controleren. Leerprestaties worden beïnvloed door een aantal executieve functies: geconcentreerd kunnen werken, taken en huiswerk kunnen plannen, kunnen schakelen als de situatie dat vraagt, en emoties kunnen beheersen.

Drie domeinen van executieve functies (werkgeheugen, impulsbeheersing en cognitieve flexibiliteit) zijn meer cognitief van aard en worden ‘koude EF’ genoemd. Daarnaast is er de ‘warme EF’ van emotieregulatie, het vermogen om controle te hebben over de eigen emoties.

FEEL-KJ

Voor het monitoren van executieve functies zijn diverse instrumenten beschikbaar. Er is echter maar een instrument dat voldoende aandacht heeft voor emotieregulatie en tevens toegesneden is op gebruik door onderwijsprofessionals. Het is ook een betrouwbaar instrument. De vragen meten daadwerkelijk wat ze bedoelen te meten. De Vragenlijst over Emotieregulatie bij Kinderen en Jongeren (FEEL-KJ), biedt inzicht in de emotieregulatie van kinderen en jongeren tussen de acht en achttien jaar. Zij beantwoorden negentig vragen over omgaan met boosheid, angst en verdriet - dertig vragen per emotie.

De FEEL-KJ geeft scores voor vijftien strategieën voor emotieregulatie, onderverdeeld in drie categorieën: adaptief, maladaptief en externe regulatie. Onder de adaptieve strategie vallen onder meer probleemgericht handelen, positieve stemming oproepen en accepteren. De maladaptieve strategie bestaat uit bijvoorbeeld opgeven, terugtrekken en zelfdevaluatie. Sociale steun, expressie en emotionele controle vallen onder de externe regulatiestrategie.

Vijf instrumenten die deels de emotieregulatie in kaart brengen zijn BRIEF, CHEXI, ZO!, SDQ-Dut en de vragenlijst Dawson & Guare.

BRIEF (Behavior Rating Inventory of Executive Function) is een leerkrachtvragenlijst over gedragingen van leerlingen. De items over emotieregulatie bestaan uit uitspraken als “Reageert overdreven op kleine problemen” en “Verandert vaak van humeur”. De vragen kunnen met nooit, soms of vaak beantwoord worden. BRIEF bestaat uit acht schalen waarvan emotieregulatie er een is. De andere schalen zijn: inhibitie, flexibiliteit, initiatief nemen, werkgeheugen, plannen en organiseren, ordelijkheid en netheid, en gedragsevaluatie.

CHEXI is een instrument voor het meten van executieve functies bij kinderen in de basisschoolleeftijd, te gebruiken door ouders en onderwijsprofessionals. De vragenlijst bestaat uit 24 items, waarvan er twee specifiek over emotieregulatie gaan. “Raakt overenthousiast wanneer er iets speciaals gaat gebeuren, bijvoorbeeld op schoolreis gaan” en “Heeft moeite zijn/haar glimlach in te houden in situaties waarin dit ongepast is”.

ZO! Zelfregulatie in het Onderwijs is een observatielijst, in te vullen door leerkrachten of zorgcoördinatoren. Zo kunnen zij het ontwikkelingsniveau van een leerling voor zelfregulatie in beeld brengen. Van de vijftien items verwijzen er vier naar emotieregulatie: inzicht in eigen emoties, reguleren van emoties en spanning, rekening houden met de reactie van anderen op het eigen gedrag, en hulp aanvaarden.

Van SDQ-Dut (Strength & Difficulties Questionnaires) zijn varianten voor ouders en voor leerkrachten, en voor jongeren vanaf elf jaar voorhanden. De items bestaan uit gedragsobservaties verdeeld over vijf subschalen: emotionele symptomen, gedragsproblemen, hyperactiviteit/gebrek aan aandacht, problemen in de peergroep en prosociaal gedrag. Tien van 25 items gaan over een aspect van emotieregulatie.

In het boek ‘Slim, maar…’ staat de vragenlijst van Dawson & Guare. Ouders kunnen hiermee de sterke en zwakke kanten van hun kinderen achterhalen. De ontwikkelaars van de vragenlijst onderscheiden elf executieve functies en elke functie komt in drie subvragen aan bod.

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Jeroen Aarssen en Marianne van Teunenbroek (Sardes) en Sandra Beekhoven (Kennismakelaar Kennisrotonde)

Vraagsteller: po-instelling - schoolleider

Vraag

Welke werkzame aanpakken of instrumenten zijn beschikbaar voor basisscholen om de ontwikkeling van emotieregulering van leerlingen te monitoren?

Kort antwoord

Emotieregulering is een van de executieve functies (de hogere controlefuncties van de hersenen). Er is in het Nederlands één instrument beschikbaar dat specifiek meet hoe kinderen en jongeren omgaan met gevoelens van boosheid, angst en verdriet en welke strategieën zij gebruiken om hun emoties te reguleren: de FEEL-KJ (Grob & Smolenski 2013, met een Nederlandse vertaling van Braet, 2013). De in dit instrument gebruikte schalen zijn betrouwbaar en valide. Het is overigens een zelfrapportagevragenlijst die door kinderen vanaf 8 tot 18 kan worden ingevuld. Dit instrument is wel het meest bruikbaar in de context van het onderwijs om inzicht te krijgen in de emotieregulatie van leerlingen.

Hoewel er diverse instrumenten beschikbaar zijn om executieve functies in de volle breedte te meten zijn er geen andere (effectieve) instrumenten gevonden die alleen emotieregulatie in beeld brengen. Vijf “bredere” instrumenten die deels de emotieregulatie in kaart brengen worden in het antwoord kort toegelicht.

Er zijn geen gevalideerde aanpakken gevonden voor zowel het aanleren als monitoren van de ontwikkeling van emotieregulering.

Toelichting antwoord

Wat zijn Executieve Functies?

Executieve functies (EF) zijn processen in de hersenen (de prefrontale cortex), waarmee mensen hun sociaal en doelgericht handelen kunnen filteren en reguleren. Soms wordt de term zelfsturing gebruikt: EF zijn onzichtbaar, terwijl zelfsturing het effect is van EF dat zichtbaar is in het gedrag. Doorgaans (bijvoorbeeld door Bodrova en Leong, 2007) worden er drie domeinen van EF onderscheiden: impulsbeheersing (het vermogen om omgepast gedrag of niet-relevante prikkels te onderdrukken), werkgeheugen (het vermogen om informatie te onthouden die je nodig hebt om een handeling uit te voeren) en cognitieve flexibiliteit (het vlot kunnen aanpassen aan nieuwe situaties of regels, en snel kunnen wisselen van taak). Daarnaast zijn er ook meer complexe, samengestelde EF, zoals emotieregulatie, plannen, (zelf)reflectie, die meestal herleid kunnen worden tot een samenstelling van twee of drie van de hierboven genoemde domeinen.

Wat is emotieregulatie?

Emotieregulatie is het vermogen om emoties te reguleren om doelen te realiseren, taken te voltooien of gedrag te controleren (Dawson & Guare, 2009).

Waarom zijn executieve functies voorwaardelijk om tot leren te komen?

Leerprestaties worden beïnvloed door een aantal van de executieve functies (zie o.a. Diamond e.a., 2007 en Barnett e.a., 2008): geconcentreerd kunnen werken, je taken en huiswerk kunnen plannen, kunnen schakelen als de situatie dat van je vraagt, en je eigen emoties kunnen beheersen: bijvoorbeeld als een kind boos wordt als het verliest met een spelletje.

Drie domeinen van EF (werkgeheugen, impulsbeheersing en cognitieve flexibiliteit) zijn meer cognitief van aard en worden “koude EF” genoemd. Daarnaast is er de “warme” EF van emotieregulatie (het vermogen om controle te hebben over eigen emoties).

Hoe kun je de ontwikkeling van emotieregulatie monitoren?

Voor het monitoren van alle executieve functies zijn diverse instrumenten beschikbaar. Er is echter maar één passend instrument dat voldoende aandacht heeft voor emotieregulatie en dat ook is toegesneden op gebruik door onderwijsprofessionals en wetenschappelijk is gevalideerd (de vragen meten daadwerkelijk wat ze bedoelen te meten). In andere instrumenten wordt emotieregulatie in enkele items meegenomen. Niet alle instrumenten zijn kosteloos beschikbaar.

FEEL-KJ

De Vragenlijst over Emotieregulatie bij Kinderen en Jongeren (FEEL-KJ, Grob & Smolenski 2013, met een Nederlandse vertaling van Braet, 2013) biedt inzicht in de emotieregulatie van kinderen en jongeren. Kinderen en jongeren (tussen de 8 en 18 jaar) vullen zelf in totaal 90 vragen in, waarbij zij aangeven hoe zij omgaan met boosheid, angst en verdriet (30 vragen per emotie). De FEEL-KJ geeft scores voor 15 emotieregulatiestrategieën, die worden onderverdeeld in drie categorieën: adaptieve, maladaptieve strategieën en externe regulatiestrategieën.

Adaptieve strategieën

Maladaptieve strategieën

Externe regulatiestrategieën

Probleemgericht handelen

Opgeven

Sociale steun

Afleiding

Agressie

Expressie

Positieve stemming oproepen

Terugtrekken

Emotionele controle

Accepteren

Zelfdevaluatie

 

Vergeten

Rumineren

 

Cognitieve probleemoplossing

 

 

Herevaluatie

 

 

De in dit instrument gebruikte schalen zijn betrouwbaar en valide.

Van vijf andere beschikbare instrumenten die (zij het deels) over emotieregulatie gaan, beschrijven we kort de inhoud. Vervolgens geven we aan wat de voor- en nadelen in relatie tot de vraag aan de Kennisrotonde zijn.

BRIEF - Behavior Rating Inventory of Executive Function

De BRIEF is ontwikkeld door Goia e.a. (2000), met een Nederlandse bewerking door Smidts en Huizinga (2009). De BRIEF Leerkrachtvragenlijst bestaat uit 75 vragen met beschrijvingen van uiteenlopende gedragingen van leerlingen met betrekking tot executieve functies. De items over emotieregulatie bestaan uit uitspraken als “Reageert overdreven op kleine problemen” en “Verandert vaak van humeur”. De vragen kunnen met 1 (Nooit), 2 (Soms) of 3 (Vaak) beantwoord worden. De BRIEF Leerkrachtvragenlijst bestaat uit acht schalen waarvan emotieregulatie er één is, twee indices en een totaalscore.

De schalen zijn:

  1. Inhibitie

  2. Flexibiliteit

  3. Emotieregulatie

  4. Initiatief nemen

  5. Werkgeheugen

  6. Plannen en organiseren

  7. Ordelijkheid en netheid

  8. Gedragsevaluatie

De indices zijn:

  1. Gedragsregulatie Index (som van schaal 1 t/m 3)

  2. Metacognitie Index (som van schaal 4 t/m 8).

Alle schalen samen vormen de totaalscore.

CHEXI

CHEXI is een meetinstrument voor het meten van executieve functies bij kinderen in de basisschoolleeftijd. Het instrument is ontwikkeld door neurowetenschappers Thorell en Nyberg (2008). Het is bedoeld voor gebruik door ouders en onderwijsprofessionals. Het instrument is vertaald naar o.a. het Nederlands. De vragenlijst voor ouders en leerkrachten bestaat uit 24 items, waarvan er twee specifiek over emotieregulatie gaan: “Raakt overenthousiast wanneer er iets speciaals gaat gebeuren (bijv. op schoolreis

gaan, naar een feestje gaan)” en “Heeft moeite zijn/haar glimlach in te houden in situaties waarin dit ongepast is”.

ZO! (Observatielijst Zelfregulatie in het Onderwijs) van Smeets e.a. (2016)

Leerkrachten of zorgcoördinatoren vullen de lijst in die bestaat uit 15 items, om het ontwikkelingsniveau van een leerling op het gebied van zelfregulatie in beeld te brengen. Van de 15 items verwijzen er vier naar emotieregulatie (inzicht in eigen emoties, reguleren van emoties en spanning, rekening houden met de reactie van anderen op het eigen gedrag en hulp aanvaarden (bijvoorbeeld bij affectief complexe situaties). Hoewel de betrouwbaarheid en validiteit redelijk tot goed zijn, ontbreekt een normering.

SDQ-Dut (Strength & Difficulties Questionnaires) van Goodman (1997)

Van deze vragenlijst is een Nederlandse versie gemaakt door van Berkel e.a. (2016). Er is een downloadbare versie beschikbaar op www.sdqinfo.com. Er zijn varianten voor ouders en voor leerkrachten, en voor jongeren vanaf 11 jaar. De items bestaan uit gedragsobservaties verdeeld over vijf subschalen: emotionele symptomen, gedragsproblemen, hyperactiviteit/gebrek aan aandacht, problemen in de peergroep, prosociaal gedrag. Tien van 25 items gaan over een aspect van emotieregulatie. De betrouwbaarheid is goed als het gaat om de totaalscore; maar de subschalen zijn minder betrouwbaar. De begripsvaliditeit is voldoende. Er is onder te weinig proefpersonen onderzoek gedaan om een goede normering te kunnen vaststellen.

Vragenlijst Dawson & Guare

In het boek ‘Slim, maar…’ van Dawson & Guare (2009, p. 51-61) staat een vragenlijst die ontwikkeld is voor gebruik door ouders om de sterke en zwakke kanten van hun kinderen te achterhalen. Dawson en Guare onderscheiden elf executieve functies. Elke functie komt in drie subvragen aan bod. Hoewel de lijst praktisch is en eenvoudig in te vullen, is de vragenlijst niet in onderzoek gevalideerd.

Relevante kenmerken van deze instrumenten

 

FEEL-KJ

BRIEF

CHEXI

Wetenschappelijk

gevalideerd

Ja

Ja

Ja

Geschikt voor gebruik door onderwijs- professionals

Ja, bruikbaar in de context van het onderwijs maar alleen voor leerlingen vanaf (8+). Leerlingen vullen zelf de lijst in.

Ja er is een specifieke leerkrachten- vragenlijst ontwikkeld. Voor kinderen vanaf 11 jaar is er ook een vragenlijst die leerlingen zelf kunnen

invullen.

Ja, ontwikkeld voor ouders en leerkrachten.

Gaat in op

emotieregulatie

Ja, in alle items

Ja, in tien items (één

subschaal)

In 2 van de 24 items

Openbaar beschikbaar

Er moet een startpakket worden aangeschaft à € 200,- www.hogrefe.nl

Er moet een boek met startpakket aangeschaft worden à

€487,-.

www.hogrefe.nl

Ja op http://chexi.se/

Gericht op de

leeftijd 4-12

Nee, pas vanaf 8 jaar.

Ja, ontwikkeld voor 5-

18 jaar.

Ja

 

 

ZO!

SDQ-DUT

Dawson & Guare

Wetenschappelijk

gevalideerd

Ja

Ja

Nee

Geschikt voor gebruik door

Ja, voor leerkrachten en zorgcoördinatoren

Ja, ontwikkeld voor ouders en

leerkrachten. Verder

Oorspronkelijk ontwikkeld voor

gebruik door ouders.

onderwijs- professionals

 

is er een versie voor jongeren 11-16 jaar.

Gebruik door leerkrachten is mogelijk, hoewel er geen (visuele) mogelijkheid is om kinderen te volgen in

hun ontwikkeling

Gaat in op

emotieregulatie

4 van de 15 items.

10 van de 25 items.

Ja, in drie vragen

Openbaar beschikbaar

www.praktikon.nl/zo- observatielijst- zelfregulatie-in-het-onderwijs/

Ja op www.sdqinfo.com

Wanneer het boek aangeschaft wordt

Gericht op de

leeftijd 4-12

Ja, deels (8-21 jaar)

Ja

Ja

De vraag gaat behalve over instrumenten ook over aanpakken om de ontwikkeling van emotieregulatie te monitoren. Er zijn echter geen gevalideerde aanpakken voor het monitoren. Ook bestaande aanpakken in Nederland om te werken aan EF zoals De Kleine Kapitein (van der Bolt & Aarssen, 2010) zijn op dit moment nog onvoldoende onderzocht op effectiviteit.

Geraadpleegde bronnen

  • Barnett, W.S., K. Jung, D. Yarosz, J. Thomas & A. Hornbeck, R. Stechuk & S. Burns (2008). Educational effects of the Tools of the Mind curriculum: A randomized trial. Early Childhood Research Quarterly, 23(3), 3rd Quarter 2008: 299-313.
  • Bolt, L. van der & J. Aarssen (red.) (2010). Zelfsturing als basis voor de ontwikkeling van het kind. Een oriëntatie vanuit wetenschap en praktijk. Sardes Speciale Editie, nr. 9. Utrecht: Sardes.
  • Braet, C. (2013). Het meten van emotie-regulatie met de FEEL-KJ: een nieuw instrument. Psychopraktijk, 5(5). 27-30.
  • Dawson, P., & Guare, R. (2009). Slim maar… Help kinderen hun talenten benutten doorhun executieve functies te versterken. Amsterdam: Hogrefe.
  • Diamond, A., W.S. Barnett, J. Thomas, & S. Munro (2007). Preschool Program Improves Cognitive Control. Science, 30 November 2007: 1387-1388.
  • Dovis, S., Vries, M. de, Lobel, A. Prins, P.J.M. & Sergeant, J.A. (z.j.). Childhood Executive Functioning Inventory (CHEXI- inventaris voor het executief functioneren van kinderen) voor ouders en leerkrachten. www.chexi.se/onewebmedia/CHEXI_NED.pdf
  • Fernández, T. G., González-Castro, P., Areces, D., Cueli, M., & Pérez, C. R. (2014). Executive functions in children and adolescents: The types of assessment measures used and implications for their validity in clinical and educational contexts. Papeles del Psicólogo, 35(3), 215-223. https://www.researchgate.net/profile/Celestino_Rodriguez/publication/286105142_Executive
  • Goia, G.A., Isquith, P.K., Guy, S., & Kenworthy, L. (2000). BRIEF: Behavior Rating Inventory of Executive Function. Professional Manual. Lutz, FL: Psychological Assessment Resources.
  • Goodman R (1997) The Strengths and Difficulties Questionnaire: A Research Note. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 38, 581-586.
  • Grob, A. & Smolenski, C. (2013). FEEL-KJ. Vragenlijst over emotieregulatie bij kinderen en jongeren. Handleiding. Amsterdam: Hogrefe.
  • Huizinga, M., & Smidts, D.P. (2010). Age-related changes in executive function: A normative study with the Dutch version of the Behavior Rating Inventory of Executive Function (BRIEF). Child neuropsychology, 17(1), 51-66.
  • Smidts.D. & Huizinga, M/ (2009). BRIEF Executieve Functies Gedragsvragenlijst. Amsterdam: Hogrefe. Zie https://www.hogrefe.nl/shop/brief-vragenlijst-executieve-functies-voor-5-tot-18-jarigen.html
  • Thorell, L.B. and Nyberg, L. (2008). The Childhood Executive Functioning Inventory (CHEXI): A New Rating Instrument for Parents and Teachers, Developmental Neuropsychology, 33(4), 536- 552. URL: http://dx.doi.org/10.1080/87565640802101516

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Gerelateerd

Passend Onderwijs
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.
Aurecool ondersteunt jou bij begrijpen en bevorderen van de soc-emo ontwikkeling van elke leerling.
Aurecool 
Masterclass
Autisme anders bekijken
Autisme anders bekijken
Leer en ervaar wat autisme met je leerlingen doet
Medilex Onderwijs 
Webinar
Executieve functies een nieuwe hype?
Executieve functies een nieuwe hype?
Webinar met Emiel van Doorn
Wij-leren.nl Academie 
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.Gedragsproblemen
Indicaties van gedragsproblemen en werkhoudingproblemen.
Machiel Karels
Wat zijn executieve functies?
Executieve functies, wat zijn dat?
Anton Horeweg
Inzicht in gevoelens
Sociale vaardigheden - inzicht in het eigen gevoelsleven
Machiel Karels
Sociaal emotionele vaardigheden
Sociaal emotionele vaardigheden - uitgebreid overzicht
Machiel Karels
Omgaan met agressie
Korte lontjes en coole gasten. Gericht omgaan met agressie in school
Kees van Overveld
SEL en gedrag in de groep
SEL en gedrag in de groep - Sociaal emotioneel leren in de praktijk
Marleen Legemaat
Gedragsproblemen bij kinderen
Gedragsproblemen bij kinderen
Marleen Legemaat
SEL
SEL - Sociaal-emotioneel leren als basis
Arja Kerpel
Ik snap het wel, maar niet zo snel…
Ik snap het wel, maar niet zo snel…- Tips bij lage verwerkingssnelheid
Arja Kerpel
Coachen van kinderen
Coachen van kinderen met zwakke executieve functies
Arja Kerpel
Slim maar...
Slim maar.. Hoe je de executieve functies kunt versterken
Arja Kerpel
Sociaal? Vaardig!
Sociaal? Vaardig! Het stimuleren van de sociaal-emotionele vaardigheden
Arja Kerpel


Inschrijven nieuwsbrief

Inschrijven nieuwsbrief



Inschrijven nieuwsbrief

Executieve functies in een video van één minuut uitgelegd
Executieve functies in een video van één minuut uitgelegd
redactie
[extra-breed-algemeen-kolom2]



emotionele intelligentie
executieve functies
sociaal-emotionele ontwikkeling
sociale vaardigheden

 

Mis geen bijdragen

Inschrijven nieuwsbrief

Volg wij-leren.nl

Volg ons op LinkedIn Volg ons op twitter Volg ons op facebook Volg ons op instagram Volg ons op pinterest