Met welke kenmerken draagt formatieve evaluatie zo effectief mogelijk bij aan de ontwikkeling van leerlingen in het vso-praktijkonderwijs?

Geplaatst op 4 maart 2021

Formatieve evaluatie is een effectieve manier om goede leerresultaten te bereiken en om leerlingen te motiveren. Dat geldt voor alle leerlingen, dus ook leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften. Het gaat bij formatieve evaluatie om verbetering van het leerproces. Centraal daarin staat de ontwikkeling van de leerling ten opzichte van zijn of haar leerdoelen. Waar werkt de leerling naar toe? Waar staat de leerling nu? Hoe komt de leerling naar de gewenste situatie?

Het doel van formatief evalueren of formatief toetsen is om te bepalen op welke wijze het leerproces van een leerling het beste vormgegeven kan worden. Gaat het om het beoordelen van de leerprestaties van een leerling, dan spreken we van summatief evalueren of toetsen. De toets is dan het sluitstuk van een leerproces.

Een typerend kenmerk van formatieve evaluatie is feedback

Formatief evalueren omvat alle activiteiten die leraren en leerlingen ondernemen om het leren van leerlingen in kaart te brengen en te interpreteren. De verzamelde kennis wordt vervolgens gebruikt om het leerproces te optimaliseren. Een centraal element in formatieve evaluatie is feedback. Succesvolle feedback vindt plaats voor, tijdens en na het leerproces. Eigenlijk is het concept feedback in drie deelconcepten op te splitsen: feed-up, feedback en feed-forward.
Vragen die bij feed-up horen zijn: Wat is het leerdoel? Wat zijn beoordelingscriteria? Vanuit leerlingperspectief is de kernvraag ‘waar ga ik naar toe?’ Als het gaat om feedback, luidt die kernvraag ‘waar sta ik nu?’

De leraar wil weten hoe de leerling een taak heeft uitgevoerd en welke vooruitgang is geboekt ten opzichte van het leerdoel. Bij feed-forward ligt het accent op de toekomst. Hoe gaat de leerling verder? Welke aanpak is nodig om nog dichter bij het leerdoel te komen? Vanuit leerlingperspectief is de kernvraag: ‘wat moet ik hierna doen?’
Mits goed ingezet dragen de deelconcepten bij aan hogere motivatie en betere leerprestaties. Voor leerlingen is duidelijk wat de leerdoelen zijn, wat ze goed doen en wat niet. Ook weten ze wat ze kunnen doen om op het gewenste niveau te komen.

Formatief evalueren in speciaal onderwijs/praktijkonderwijs

In onderzoek naar feedback is geen specifieke aandacht voor leerlingen met ondersteuningsbehoeften. Desondanks zijn experts rondom formatief evalueren en speciaal onderwijs eensgezind. Formatieve evaluatie speelt een cruciale rol in succesvol leren. En dat geldt voor alle leerlingen, dus ook voor leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften. Voor vso-leerlingen die praktijkonderwijs volgen zijn derhalve dezelfde algemene mechanismen van feed-up, feedback en feed-forward van toepassing.

Strategieën voor formatief evalueren

Bij strategieën voor formatief evalueren zijn de leraar, de leerling en de medeleerlingen betrokken. Algemeen geformuleerd valt onder feed-up (Waar werkt de leerling naar toe?) het verhelderen, begrijpen en delen van leerdoelen en criteria voor succes. Het geven van feedback door de leraar (Waar staat de leerling nu?) focust zich op het realiseren van effectieve discussies en activiteiten die bewijs leveren voor leren. De feed-forward bestaat vooral uit een terugkoppeling gericht op verder leren (Hoe komt de leerling naar de gewenste situatie?).

Het hangt van de context en doelgroep af hoe de leraar die strategieën uitwerkt. Bij de didactische invulling gaat het om zaken als opstellen en bespreken van succescriteria met leerlingen, en de presentatie van voorbeelden. Verder zijn onder meer van belang voorkennis, actiegerichte feedback, peer feedback, stellen van vragen en leren zelfstandig te leren.

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Sjerp van der Ploeg (kennismakelaar)
Vraagsteller: intern begeleider proo-afdeling van vso-school

Vraag

Met welke kenmerken draagt formatieve evaluatie zo effectief mogelijk bij aan de ontwikkeling van leerlingen in het vso-praktijkonderwijs?

Kort antwoord

Het doel van formatieve evaluatie is verbetering van het leerproces. Centraal daarin staat dat regelmatig wordt gekeken hoe leerlingen zich ontwikkelen ten opzichte van hun leerdoelen en hoe dat eventueel nog beter kan:

waar werkt de leerling naar toe (1),
waar staat de leerling nu (2), en,
hoe komt de leerling naar de gewenste situatie (3).

Dit is een effectieve manier om goede leerresultaten te bereiken en leerlingen te motiveren. Experts zijn het er over eens dat formatieve evaluatie een significant element is voor succesvol leren van alle soorten leerlingen, dus ook leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften.

Toelichting antwoord

Formatief evalueren/toetsen en feedback

Het doel van formatief evalueren of formatief toetsen is om te bepalen op welke wijze het leerproces van een bepaalde leerlingen het beste vormgegeven kan worden (Kennisrotonde, 2016). Het wordt veelal tegenover summatief toetsen geplaatst: daar gaat het om het beoordelen van de leerprestaties van een leerling. Waar summatief toetsen min of meer het sluitstuk is van leren om de opbrengst van het onderwijs vast te stellen, gebeurt formatief toetsen juist tijdens het leren, om het leerproces te optimaliseren. Van belang is dat het gebruik van test- of toetsgegevens dus bepaalt of het om formatieve of summatieve evaluatie gaat en niet de aard van een test of toets of het eindproduct van een test of toets.

Formatief evalueren (of formatief toetsen) is een breed begrip. Het gaat om alle soorten activiteiten die docenten en leerlingen ondernemen om het leren van leerlingen in kaart te brengen, dat te interpreteren en vervolgens te gebruiken om het leerproces te optimaliseren (Kennisrotonde, 2017). Een centraal element in formatieve evaluatie is feedback. Het geven en krijgen van feedback is een typerend kenmerk van formatieve evaluatie. Het overgrote deel van de studies die (Sluijsmans e.a. (2013) in hun review hebben opgenomen besteed daar aandacht aan.

Succesvolle feedback vindt plaats voor, tijdens en na het leerproces. Eigenlijk is het concept feedback in drie deelconcepten op te splitsen waarbij elk onderdeel een eigen specifiek doel heeft (Black & William, 1998):

Feed-up: Waar moet de leerling leren; wat is het leerdoel; wat zijn de beoordelingscriteria? Vanuit leerlingperspectief is de kernvraag hier: waar ga ik naar toe?
Feedback: Hoe heeft de leerling een taak/toets uitgevoerd; welke vooruitgang is geboekt ten opzichte het leerdoel, de beoordelingscriteria? Vanuit leerlingperspectief is de kernvraag hier: waar sta ik nu?
Feed-forward: Hoe gaat de leerling verder; welke aanpak is nodig nog dichter bij het leerdoel te komen? Vanuit leerlingperspectief is de kernvraag hier: wat moet ik hierna doen?

Van bovenstaande drie deelconcepten is uit meta-analyses bekend dat deze (mits goed ingezet) bijdragen aan hogere motivatie en betere leerprestaties, omdat voor leerlingen duidelijker is wat de leerdoelen zijn, wat ze wel en (nog) niet goed doen, en wat ze kunnen doen om wel op het gewenste niveau te komen (Hattie & Temperley, 2007).

Formatief evalueren in speciaal onderwijs/praktijkonderwijs

In het onderzoek en theorievorming rondom succesvolle feedback blijkt er geen specifieke aandacht voor leerlingen met ondersteuningsbehoeften (special educational needs) (European Agency for Special Needs and Inclusive Education, 2008). Desondanks zijn projectexperts rondom formatief evalueren en leerlingen in het speciaal onderwijs het erover eens dat formatieve evaluatie een significant element is voor succesvol leren van alle soorten leerlingen, dus ook leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften (idem, p. 4). Dat zou betekenen dat voor vso-leerlingen die praktijkonderwijs volgen dezelfde algemene mechanismen van feed-up, feedback en feed-forward gelden als voor andere leerlingen.

In een recent thematisch overzicht over formatief evalueren zijn de effectieve strategieën die horen bij formatief evalueren overzichtelijk op een rij gezet (Sluismans, 2020) per onderdeel en per actor (zie tabel). Sluismans noemt dit het ‘speelveld’ van formatieve evaluatie. In de bovenste rij staan drie deelconcepten van feedback en in de eerste kolom de belangrijkste actoren in het leerproces: de leraar, de betreffende leerling en zijn/haar medeleerlingen. In de cellen staan vijf formatieve strategieën die steeds passen bij een actor en een deelconcept van feedback.

**Tabel: Strategieën bij formatief evalueren (Sluismans, 2020; p. 5)**
	Waar werkt de leerling naar toe?	Waar staat de leerling nu?	Hoe komt de leerling naar de gewenste situatie?
Leraar	Verhelderen, begrijpen en delen van leerdoelen en criteria voor succes.	Het realiseren van effectieve discussies en activiteiten die bewijs leveren voor leren.	Terugkoppeling geven gericht op verder leren.
Medeleerling		Het activeren van leerlingen als belangrijke informatiebronnen voor elkaar.
Leerling		Het activeren van leerlingen in het stimuleren van eigenaarschap over het eigen leerproces.

Deze strategieën zijn algemeen geformuleerd. De auteur geeft aan dat van de context en doelgroep afhangt hoe die strategieën met didactische elementen uitgewerkt moeten worden om effectief te zijn. Dat betekent dus dat bovenstaande strategieën ingevuld en vertaald moeten worden zodat het aansluit bij de specifieke doelgroep: in dit geval proo-leerlingen in het vso. Bij de didactische invulling gaat het om zaken als het opstellen en bespreken van succescriteria met leerlingen, presenteren van uitgewerkte voorbeelden, presenteren van voorkennis, actiegerichte feedback, stellen van vragen (individueel/alle leerlingen geven antwoord), dialogen en peer feedback, leren zelfstandig te leren, e.d. (Sluismans, 2020; p. 10-12).