Aanraken van kinderen: tussen levensbehoefte en taboe

Peter de Vries

Geplaatst op 1 juni 2014

Inleiding

“Vorige week nog. Dan ga je toch een grens over. Komt er zo’n jarige kleuter je klas binnenwandelen. Je geeft een hand en dat kind buigt voorover om een zoen in ontvangst te nemen. Dat gaat zo snel, voor je het weet geef je zo’n kind een zoen. Dan denk ik: er hoeft maar één ouder te zijn die dit ziet en ik hang.”

Dit artikel is zeker geen pleidooi om het zoenen van kinderen binnen de school aan te bevelen. Wel is het een poging om de pedagogische waarde van het aanraken van kinderen onder de aandacht te brengen. De angst regeert. Hoewel dit begrijpelijk is, gaan we hiermee voorbij aan een belangrijke levensbehoefte van kinderen.

Dit artikel bespreekt het aanraken vanuit drie perspectieven. Allereerst gaan we kijken naar wat er bekend is over aanraken in de literatuur. Vervolgens werpen we een blik op het aanraken van kinderen. We sluiten af met een korte verslag van een onderzoek naar aanraken, zoals dit verricht is door studenten en docenten van de Hogeschool Utrecht.

Aanraken: hoe werkt het?

Psycholoog Harlow onderzocht in de jaren vijftig de kracht van aanraking. Hij zette aapjes in een kooi met daarin een “ijzeren moederaap” die melk gaf en een “badstof moederaap” die weliswaar zacht aanvoelde, maar geen melk gaf.
Wat bleek. De aapjes gingen bliksemsnel even eten halen bij hun “ijzeren moeder”, om zich vervolgens urenlang vast te klampen aan hun “badstof moeder”. Aapjes die langdurig werden veroordeeld tot een “ijzeren moeder” ontwikkelden zich minder sociaal, vertoonden minder exploratiedrang en waren angstiger dan aapjes die mochten genieten van een “badstof moeder”.

Aanraken is cultureel bepaald. In culturen waar aanraken niet vaak voor komt, zien we meer agressie. In de westerse samenleving zien we een afname van lichaamscontact. In de taal van een leerkracht: “Ik raak geen kind meer aan. Dat is hier op school een afspraak”. Hierdoor is er kans op tastarmoede.

De huid zit vol sensoren die via het zenuwstelsel prikkels doorgeven aan de somatosensorische cortex. Hier wordt een verbinding gemaakt met ons emotionele brein. In dit deel van onze hersenen wordt beoordeeld of de aanraking gewenst of ongewenst is. Als de aanraking gewenst is, wordt oxytocine aangemaakt.

De positieve effecten van dit hormoon zijn talrijk en vaak onbekend bij opvoeders. Oxytocine, ook wel stemmingshormoon genoemd, zorgt ervoor dat we aardig zijn en ons sociaal gedragen. Het bestendigt de relatie met anderen, laat de bloeddruk dalen, doet stress afnemen en zorgt voor een goede werking van het spijsverteringssysteem. Hiernaast bevordert het de groei, het leervermogen en bestrijdt het hormoon pijn. Tot slot heeft fysiek contact positief effect bij rouwverwerking en verdriet (Moberg, 2007).

Het belang van het aanraken van kinderen

In een Amerikaans ziekenhuis, op een afdeling voor te vroeg geboren baby’s, wordt een opmerkelijke ontdekking gedaan. Baby’s van afdeling A, groeiden beter dan baby’s van afdeling B. Sterker nog: deze baby’s maakten zelfs een normale ontwikkeling door, ondanks het feit dat ze te vroeg waren geboren. Er werd een onderzoek ingesteld door de artsen.

De heersende overtuiging was: kinderen die te vroeg geboren zijn, kun je maar beter niet aanraken. Allerlei infecties liggen op de loer en het zenuwstelsel raakt snel beschadigd. Om deze medische redenen hield men zich aan de code: verboden aan te raken.
Op een dag bleek dat op afdeling A een nachtzuster werkte die schoorvoetend toegaf dat ze huilende baby’s uit de couveuses haalde om ze te strelen en te troosten. Ze kon het wanhopige gehuil van deze baby’s niet verdragen en negeerde stiekem het verbod. Toen ze merkte dat deze kinderen hier helemaal geen schade van ondervonden en zelfs van de aanraking genoten, besloot ze hiermee door te gaan. Haar schuldgevoel verdween.

Het effect van babymassage is in meerdere studies aangetoond. Deze kinderen groeien en ontwikkelen zich beter dan kinderen die niet gemasseerd worden. Zowel op verstandelijk als op motorisch gebied. Bij premature baby’s is dit verschil zelfs 47%.

Een zoektocht naar literatuur over het aanraken van kinderen leverde niet erg veel resultaat op. Toch zijn er wel enkele interessante passages over dit onderwerp te vinden. Een korte bloemlezing.

Sluijter (2004) maakt onderscheid tussen kinderen met huidhonger en huidafweer. Ze stelt dat deze verschillen bepaald kunnen worden door het effect van de fysieke ervaring van het aanraken en door de manier waarop dit kind thuis door ouders van jongs af aan is aangeraakt. Kinderen die zelden of nooit aangeraakt worden, kunnen aanrakingen als een inbreuk op hun persoonlijke integriteit ervaren, los nog van de bedoelingen van de opvoeder. In dit geval zal de opvoeder de professionaliteit moeten opbrengen om zijn eigen aanraakgedrag hierop aan te passen. Sluijter noemt dit het FQ en stelt dit naast IQ en EQ.

Sluijter herkent in de rituelen van bendes en groepen jongeren een poging de huidhonger te stillen en de onderlinge verbondenheid te benadrukken. Veel van deze groepen hebben vaste begroetingsrituelen die gepaard gaan met lichamelijk contact.
Oomkes (2003) wijst op een belangrijk aspect bij het aanraken: de intieme zone. Mensen, en dus ook kinderen, hebben behoefte aan persoonlijke ruimte. Deze persoonlijke ruimte is deels cultureel bepaald. De ander mag niet zomaar in jouw intieme zone binnendringen. Dit verschijnsel herkennen we als we in een trein tegen anderen geplakt staan.

Voor het onderwijs kunnen we hier de les uit halen dat het niet vanzelfsprekend is dat je je in de intieme zone van het kind mag begeven. Als de aanraking niet logisch past in de relatie tussen kind en leerkracht, kunnen leerkrachten het gevaar lopen de intieme zone van het kind verkeerd in te schatten.

Van Manen (1996) plaatst het aanraken in het kader van tactvol omgaan met kinderen. Als je tact in orde is en aansluit bij de behoefte van het kind, is er volgens Van Manen werkelijk contact. Contact wordt door hem beschreven als fully in touch, being in tact.

Ons aanraakgedrag ligt onder vuur. Scholen en besturen stoppen veel energie in het reguleren van het aanraakgedrag. Posters worden van ramen gehaald, zodat iedereen de klas in kan kijken. Leerkrachten wordt verboden om zich alleen met een leerling in het lokaal te bevinden. Deze maatregelen worden eerder ingegeven door de angst ergens op “betrapt” te worden, dan door de pedagogische waarde van het aanraken zelf. Deze pedagogische waarde wordt zwaar onderschat. Dit heeft tot gevolg dat de balans zoek is.

Een school die de regel hanteert “wij raken kinderen niet aan”, doet niet alleen zichzelf maar ook de kinderen ernstig tekort. Zaken die breed aandacht krijgen in de media doen de zaak geen goed. Gevolg is dat het aanraken lijkt te zijn voorbehouden aan een klein kringetje van intimi.

Is er dan helemaal geen enkel gevaar? Nauwelijks, zou je kunnen zeggen. Leerkrachten die zich hebben schuldig gemaakt aan seksueel misbruik, vertonen de neiging signalen van kinderen te seksualiseren. Dit gekoppeld aan een machtsverschil kan ertoe leiden dat er ongewenst lichamelijk contact plaatsvindt. De overgrote meerderheid van de leerkrachten heeft deze neiging helemaal niet en dus is de kans klein dat ze zich zullen vergrijpen aan de kinderen uit hun klas. Tevens blijkt dat zelfbewuste kinderen, die slagvaardig aangeven niet gediend te zijn van lichamelijk contact, niet vaak slachtoffer worden van misbruik.

Je zou kunnen stellen dat we in het onderwijs eerder kinderen moeten leren op een gezonde manier met fysiek contact om te gaan. Zo kunnen de kinderen leren hoe ze hun grens moeten aangeven als de aanraking ongewenst is.

Onderzoek naar “ aanraken” in het onderwijs

Centraal in het onderzoek stond de vraag: hoe ervaren professionele opvoeders fysiek contact met kinderen?
Naast literatuurstudie is kwalitatief onderzoek gedaan, waarbij 7 leerkrachten uitgenodigd zijn deel te nemen aan interviews (Baarda & De Goede, 1996).

Eén van de conclusies van mijn onderzoek was, dat leerkrachten integer omgaan met het aanraken van kinderen. Dit blijkt al direct uit de plekken op het lichaam waar kinderen de kans lopen aangeraakt te worden. Het bovenlichaam wordt alleen op de rug, armen, schouders en het hoofd aangeraakt. Het onderlichaam wordt veel minder vaak aangeraakt en daar waar dit gebeurt, wordt de voorkant van het bovenbeen aangeraakt of een enkele keer de knie.

Een tweede opmerkelijke bevinding was, dat de leerkrachten goed kijken naar de reactie van het kind op hun aanraakgedrag. Deze signalen zijn bijna altijd non-verbaal. De leerkracht merkt het aan een afwendende of terugtrekkende lichaamsbeweging of aan de mimiek van het kind. De leerkrachten die deelnamen aan het onderzoek gaven allemaal aan dat ze hier goed op proberen in te spelen.

Gevoelens van veiligheid spelen een grote rol bij het aanraken van kinderen. Alle respondenten refereren hieraan. Deze veiligheid heeft een fysieke en een emotionele component. Bij fysieke veiligheid noemt men: het in bedwang houden van kinderen, omdat ze anders een medeleerling te lijf gaan en het vasthouden van kinderen tijdens het oversteken van drukke straten of tijdens de gymles. Bij emotionele veiligheid wordt gesproken over troosten, het wegnemen van spanning en het bemoedigen van kinderen.

Als we kijken welke aspecten er een rol spelen bij het aanraken van kinderen, dan blijken er grote overeenkomsten te zitten tussen de verschillende leerkrachten. Ze houden allemaal rekening met de leeftijd en het geslacht van het kind, culturele, opvoedkundige en etnische achtergronden en het eigen geslacht.

Opvallend was de aandacht voor de privacy van de kinderen. Eén van de respondenten is werkzaam in het speciaal onderwijs voor blinde kinderen met een verstandelijke beperking. Lichamelijke verzorging maakt deel uit van de begeleiding van deze leerlingen. Tijdens het verzorgen ben je alleen in een afgesloten ruimte. In protocollen van reguliere basisscholen vond ik juist een zinsnede die hier lijnrecht tegenover staat: je bent nooit alleen met een leerling in een afgesloten ruimte.

Een leerkracht die lesgeeft aan kinderen met een psychiatrische stoornis stelt vast dat veel van deze kinderen zich onveilig voelen als er mensen het lokaal binnenkomen. “Daar ga je dus heel bewust mee om”, zo stelde hij. “Je komt als het ware in hun persoonlijke ruimte, als je hier het lokaal binnenkomt”.

Een enkele respondent legt expliciet verband tussen de mate van fysiek contact tussen de leerkracht en de kinderen en de mate waarin ordeproblemen voor komen. Het zou nader onderzoek waard zijn om te bekijken of hier ook echt een verband tussen zit.

Leerkrachten geven aan dat er in hun opleiding geen aandacht is geweest voor het belang van het aanraken in de pedagogische relatie met kinderen. Ook binnen teamoverleg is hier geen aandacht voor, behalve dan om protocollen en gedragsregels te introduceren. Logische vraag is nu: hoe leer je dan hoe je hier mee om wilt gaan binnen de school? Er worden twee belangrijke bronnen genoemd: de eigen opvoeding en het voorbeeld van collega’s. Sommige leerkrachten noemen hun eigen opvoeding een warm nest waarin heel veel werd aangeraakt. Andere leerkrachten stellen vast dat ze uit zichzelf niet zo lijfelijk zijn en dat ze hierdoor ook niet heel bewust omgaan met het aanraken van kinderen in hun klas.

Bijna alle respondenten in het onderzoek gaven aan dat er bepaalde collega’s zijn die voor hen een voorbeeldfunctie vervuld hebben.
Extra voorzichtig is men met het aanraken van kinderen die mishandeld of misbruikt zijn. “Dan kijk je natuurlijk wel uit”, was een uitspraak die in dit verband gedaan werd. Een enkele leerkracht ziet het als haar opdracht om deze kinderen dan te begeleiden in een gezonde vorm van fysiek contact. Anderen geven aan dat deze kinderen hier niet van gediend zullen zijn en dat ze hier ook niet op aan zullen dringen.

Opmerkelijk unaniem is men van mening dat het kind de regie moet kunnen hebben. Niet de leerkracht maar het kind bepaalt de manier waarop fysiek contact plaatsvindt in de professionele opvoedkundige relatie. Pedagogische sensitiviteit (Jansen, 2006) is dan nodig om het eigen aanraakgedrag af te stemmen op de behoefte van het kind.

Wordt het kind niet benadeeld door een onevenredig grote aandacht voor regels en voorschriften ten aanzien van fysiek contact tussen leerkracht en kind? Wordt het kind niet onbedoeld te kort gedaan? Benaderen we fysiek contact binnen de school vanuit het oogpunt van “taboe” of vanuit de “levensbehoefte” van kinderen?

Enerzijds zal de aandacht zich kunnen richten op het professioneel handelen, zeker als hiermee het belang van het kind gediend is. Dit professionele handelen zorgt voor een herwaardering van de eigen integriteit en een juiste inschatting van de waarde van het aanraken. Afgestemd op regels en voorschriften, vertrouwende op de eigen zuivere intenties.

Anderzijds moet er meer aandacht komen voor de eigen authenticiteit. Hoe sta je hierin als leerkracht? Hoe lijfelijk ben je? Hoe ervaar je zelf fysiek contact en wat is het effect hiervan op jouw fysieke omgang met de kinderen?
Protocollen kunnen zo eerder beschrijvend dan voorschrijvend opgesteld worden. De school kan hierin aangeven hoe er omgegaan wordt met fysiek contact in de professionele, opvoedkundige situatie.

Mijn conclusie is, dat het aanraken van kinderen binnen teamverband en binnen opleidingen veel vaker aandacht moet krijgen. Informatieverstrekking om het belang van fysiek contact in de opvoedkundige relatie te benadrukken kan hierbij een grote rol spelen.

Als jonge, pasgeboren kinderen niet aangeraakt worden, sterven ze. We hebben het dus niet zomaar ergens over!

Samenvatting

Dit artikel bespreekt de pedagogische waarde van het aanraken van kinderen in het onderwijs, ondanks de heersende angst en terughoudendheid. Het benadrukt de culturele en emotionele aspecten van aanraken, waarbij het belang van fysiek contact voor kinderen wordt onderstreept. Het verwijst naar psycholoog Harlow's onderzoek met aapjes, waaruit bleek dat aanraking essentieel is voor sociale ontwikkeling. Het bespreekt ook de culturele invloeden op aanraken en de fysiologische reacties, zoals de aanmaak van oxytocine, het "stemmingshormoon".

Het artikel bevat informatie over het belang van aanraken voor te vroeg geboren baby's en wijst op de positieve effecten van babymassage. Ten slotte behandelt het de resultaten van een onderzoek naar hoe professionele opvoeders fysiek contact met kinderen ervaren, benadrukkend dat het kind de regie moet hebben in dergelijke interacties. De auteur pleit voor meer aandacht voor het onderwerp binnen teamverband en opleidingen.

Literatuur

- Baarda, D.D., De Goede, M.P.M. (1996). Basisboek Open Interviewen. Houten: Stenfert Kroese
- Jansen, H. (2006). Levend leren. Utrecht: Agiel.
- Van Manen, M. (1996). The tact of teaching. Ontario: The Althouse Press
- Moberg, K. (2007). De oxytocinefactor, benut het hormoon van onthaasting, genezing en verbondenheid. Amsterdam: Thoeris.
- Oden, E. (2005). Raak me aan. Psychologie Magazine, 25e jaargang, nummer 10, pag. 14 – 19)
- Oomkes, F. (2003). Communicatieleer. Amsterdam: Boom
- Sluijter, M. (2002). Aanraken: een levensbehoefte. Amsterdam: SWP

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!