Aan de knoppen draaien

Jan Bransen

Hoogleraar bij Radboud Universiteit

Cockpitdenken zonder handelingservaring

De stilzwijgende doorwerking in het hedendaagse onderwijs van het aloude onderscheid tussen lichaam en geest heeft behoorlijk desastreuze effecten op het gebrekkige handelingsvermogen van onze hoogstopgeleide medeburgers. Zij worden helaas vertrouwd gemaakt met het idee dat zij later in de cockpit van de samenleving terecht zullen komen en dat zij niet meer hoeven kunnen doen dan aan de knoppen draaien. Maar zo werkt dat niet. Zo zit onze samenleving niet in elkaar en zo zit ons medemenselijk handelen niet in elkaar.

Niet alleen de gezondheidszorg gaat gebukt onder het al eeuwenoude Cartesiaanse dualisme waarin er een strikt en fundamenteel onderscheid tussen lichaam en geest wordt gemaakt. Ook het onderwijs, met zijn nadruk op cognitieve ontwikkeling, heeft last van dit onderscheid. Vanwege dit onderscheid wordt die cognitieve ontwikkeling namelijk zeer nadrukkelijk in de geest gelocaliseerd, een plek die sinds de opkomst van de neurowetenschappen onnadenkend en gemaksheidshalve wordt geherinterpreteerd als het brein. Cognitieve ontwikkeling gebeurt in het brein. Waar anders?, hoor ik de karakteristieke educational psychologist zich al afvragen.

Die vraag laat ik even liggen, omdat ik in dit stuk in wil gaan op de beperkte en gebrekkige visie op het menselijk handelen die een rechtstreekse implicatie is van dit dualisme. Volgens het dualisme is het lichaam een complex mechanisme dat onderworpen is aan de wetten van oorzaak en gevolg. De geest is daarentegen een vrij, bewust, verantwoordelijk en rationeel wezen. De geest kan beslissingen nemen, kan verstandige intenties vormen, en het wonder van het menselijk bestaan was in de zeventiende eeuw dan vervolgens dat op de een of andere manier die geest er in slaagt om op basis van die intenties het lichaam aan te sturen.

De beeldspraak die hierbij past is al 2500 jaar geleden door Plato bedacht en kan vandaag de dag niet beter verbeeld worden dan door te denken aan de cockpit van een vliegtuig. De klokjes en meters op het dashboard geven alle relevante informatie die de piloot nodig heeft om een verstandige beslissing te nemen en op de juiste manier aan de knoppen en de handles te draaien. We horen het onze beleidsmedewerkers zeggen als ze onze bestuurders toespreken: besef dat er maar een paar knoppen zijn waaraan jullie kunnen draaien. Dat beeld past bij de onttovering van het wonder van ons bestaan. De moderne wetenschappen verwerven immers steeds beter inzicht in de manier waarop ons brein ons lichaam aanstuurt en het is ongetwijfeld een enorm monnikenwerk maar dat we uiteindelijk voldoende inzicht zullen krijgen in de werking van de automatische piloot van de mens lijkt een kwestie van tijd.

Dat zal best (al geloof ik daar geen steek van), maar ondertussen zitten we in de zorg met een geestelijke gezondheidszorg die een verontrustende status aparte heeft, met psychosomatische klachten die we niet kunnen verklaren, en met de complexe interactie tussen gedrag en gezondheid die het succes van gecontroleerd medisch ingrijpen diepgaand frustreert.

Bovendien zitten we in het onderwijs met een onhoudbaar onderscheid tussen enerzijds praktisch, beroepsgericht, lager onderwijs en anderzijds theoretisch, voorbereidend, hoger onderwijs. Daarnaast, en nog veel belangrijker, zitten we met een bizar smalle visie op leren en ontwikkelen die uitsluitend gericht is op het stimuleren van de geest. Het lichaam wordt in ons onderwijs totaal vergeten. Handelen, zo lijkt het, zeker het handelen van de hoogst opgeleiden en de maatschappelijk meest verantwoordelijken, omvat immers niet meer dan het uitlezen van het dashboard en het draaien aan de knoppen.

Ja, ja.

Er kleven minstens drie grote problemen aan deze voorstelling van zaken.

Ten eerste veronderstelt deze visie op leren en handelen dat de maatschappij een mechanistisch en stuurbaar geheel is. Nu weten we ondertussen wel dat dat niet klopt, dat de samenleving niet maakbaar is en dat de maatschappij minstens zo complex is als het weer – dat we in feite dus te maken hebben met een complex, wellicht zelfs chaotisch, systeem. En hoewel dat zo langzamerhand ook al door begint te dringen tot de wereld van organisatie, management en leiderschap, is deze complexiteit nog totaal niet doorgedrongen tot het onderwijs, en stroomt de arbeidsmarkt nog steeds vol met hoogopgeleiden die niet beter weten dan dat hen een plaats in de cockpit wacht.

Ten tweede betekent dit dat onze jongeren opgroeien met een volstrekt onverantwoord gebrek aan ervaring in de volle menselijke handelingspraktijk. Dat betreft niet alleen het marginaliseren van de klassieke lichamelijke opvoeding. Voor de oude Grieken en Romeinen was er geen sprake van een tweedeling als zij het hadden over een gezond lichaam én een gezonde geest. Maar in het huidige onderwijs is de zorg voor het lichaam gereduceerd tot een geïsoleerd schoolvak waarin misschien soms nog een beetje aan lichaamsbeheersing wordt gedaan, maar waarin dat niets te maken heeft met cognitieve ontwikkeling – tenzij het over hygiëne als lesstof gaat. Dit gebrek aan ervaring in menselijk handelen zien we ook in het vrijwel volstrekt negeren van emotieregulatie als een taak van het onderwijs. Hoewel emotieregulatie een belangrijk medemenselijk vermogen is dat cruciaal is voor iedere sociale interactie, besteden we in het onderwijs nauwelijks tijd en aandacht aan het oefenen en beoefenen van onze emotieregulatie.

Ten derde zien we deze bizar smalle visie op cognitief hoogontwikkeld handelen terug in de karakteristieke werkplek van de hoogst opgeleiden in deze samenleving: de vergaderruimte. Het handelen van hen die ogenschijnlijk het meest effect hebben op de inrichting en de kwaliteit van onze samenleving bestaat blijkbaar inderdaad alleen maar uit het nemen van besluiten. Hoe die besluiten uitgevoerd moeten worden, hoe ze hun beslag krijgen in regelgeving en hoe die regels vervolgens gehandhaafd moeten worden…? Het is net alsof dat geen kwestie van intelligent handelen meer is. Dat lijken we eenvoudig toe te kunnen vertrouwen aan niet al te hoog opgeleide, uitvoerende krachten.

Ja, ja.

Het cognitivisme dat de hedendaagse educational psychology domineert, moet zo snel mogelijk de wereld uit. Het hindert op een vreselijke manier de handelingsbekwaamheid van onze afgestudeerden. 

Ik weet eigenlijk geen beter beeld van intelligent handelen dan het praktisch wijze handelen van een stel wijkagenten die de dreiging van een potentieel uit de hand lopende burenruzie weten te voorkomen. Als we onze leerlingen daar nu eens al vroeg vertrouwd mee maken, dan overkomt het hen later hopelijk niet – als ze per ongeluk toch hoogopgeleid in een bestuurskamer terecht komen – dat ze op basis van abstracte, financiële redenen tot besluiten komen die nieuwe ruzies veroorzaken in buurten waar mensen wonen die zij op hun dashboard hebben leren herkennen als mensen met een lage sociaal-economische status.