Wat is in het voortgezet onderwijs het effect van periodisering op leerprestaties?

Geplaatst op 4 januari 2021

Periodiseren is het aanbieden van bepaalde vakken in een deel van het schooljaar. Dit laatste biedt minder mogelijkheden voor gespreid leren en afwisselend leren. Van deze wijzen van leren is bekend dat het sterke en grote positieve effecten heeft op de leerprestaties van leerlingen op de langere termijn. Periodisering in het rooster heeft daarmee vermoedelijk een ongunstig langetermijneffect op leerprestaties, die niet kunnen worden gecompenseerd door afwisselend leren.

Bij periodisering concentreert de school de totale hoeveelheid lesuren in een schooljaar voor een vak in een deel van dat jaar. In het andere deel van het schooljaar krijgen de leerlingen dan een ander vak, waarvan alle lesuren in dat deel van het schooljaar worden gegeven. De leraren zien dan in een deel van het jaar een klas vrij intensief en in een andere periode van het schooljaar helemaal niet.

Mogelijke positieve en negatieve effecten van periodisering

Het effect van deze manier van roosteren op leerprestaties kan positief zijn. Leerlingen kunnen zich focussen op een beperkt aantal vakken – minder versnippering – en leraren hoeven hun aandacht over minder leerlingen te verdelen. Ze hebben dan meer tijd voor begeleiding en hebben sneller in de gaten welke leerling extra aandacht nodig heeft.
Het effect kan ook negatief zijn. Mogelijk zakt de lesstof weg in de maanden dat de leerlingen een vak niet krijgen of is er zo veel contacttijd beschikbaar in de periode dat een vak wel wordt gegeven, dat leerlingen en leraren deze minder effectief invullen.
Specifiek onderzoek naar effecten van periodisering is niet voorhanden. Wel is op basis van gerelateerd onderzoek iets te zeggen over de vermoedelijke effecten. Dat betreft onderzoek naar geconcentreerd leren tegenover gespreid leren, en bloksgewijs leren tegenover afwisselend leren.

Geconcentreerd of gespreid leren

Wanneer leerlingen lesstof geconcentreerd leren en oefenen, behalen ze hogere toetsscores op de korte termijn. Voor de langere termijn levert juist gespreid oefenen betere resultaten op. In dat geval wordt dezelfde tijd die dat geconcentreerde leren en oefenen kost, over meerdere sessies uitgespreid in een langer tijdsbestek. Dat effect van gespreid leren is robuust: het gaat op voor zowel jonge leerlingen, middelbare scholieren, studenten als volwassenen.

Ook is het effect aangetoond bij verschillende soorten lesstof en vakken. Denk aan cognitieve vaardigheden als talen, rekenen en geschiedenis en aan motorische vaardigheden zoals het bespelen van een muziekinstrument of chirurgische ingrepen. Het gaat daarbij om sterke leereffecten die zijn vastgesteld na maanden en zelfs jaren.
Wil je een hoge score behalen op een toets, dan is het dus een goed idee om veel te leren en te oefenen vlak voor de toetsafname. Maar vanuit het perspectief van het leren op de langere termijn is het geen verstandige strategie.

Bloksgewijs of afwisselend leren

Bij bloksgewijs en afwisselend leren gaat het om de vraag wat effectiever is: verschillende onderdelen van de lesstof of vaardigheden als apart blok leren of juist door elkaar. Dit vraagstuk is minder uitgebreid onderzocht, maar er is voldoende bewijs dat afwisselend leren meer bijdraagt aan leerprestaties op langere termijn dan bloksgewijs leren. Dat geldt in elk geval voor rekenen/wiskunde, waarbij leerlingen oplossingsstrategieën goed moeten toepassen en een passende oplossingsstrategie moeten kiezen. Het aanleren van een oplossingsstrategie en daarna meteen toepassen ervan (bloksgewijs leren) is minder effectief dan eerst aanleren van verschillende oplossingsstrategieën, daarna er een kiezen om die vervolgens toe te passen (afwisselend leren).

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Sjerp van der Ploeg (kennismakelaar)
Vraagsteller: docent, voortgezet onderwijs.

Vraag

Wat is het effect van periodisering in het voortgezet onderwijs op schoolprestaties?

Kort antwoord

Periodiseren is het aanbieden van bepaalde vakken in slechts een deel van het schooljaar. Dit biedt minder mogelijkheden voor gespreid leren en afwisselend leren, waarvan bekend is dat het robuuste en relatief grote positieve effecten heeft op de leerprestaties op de langere termijn. Periodisering in het rooster heeft daarmee vermoedelijk een ongunstig langetermijneffect op leerprestaties, die niet kunnen worden gecompenseerd door afwisselend leren.

Periodisering

Bij periodisering wordt de totale hoeveelheid lesuren in een heel schooljaar voor een vak (bijvoorbeeld Frans) geconcentreerd in een deel van dat schooljaar, bijvoorbeeld in de eerste helft. In de tweede helft van het schooljaar krijgen deze leerlingen dan een ander vak (bijvoorbeeld Duits) waarvan alle uren ook binnen een half jaar worden gegeven. De docenten zien daarmee in een half jaar een deel van de leerling vrij intensief en de andere helft van het jaar helemaal niet.

De vraag is wat het effect is van deze manier van roosteren op leerprestaties van leerlingen. Dat zou positief kunnen zijn omdat leerlingen kunnen focussen op een beperkter aantal vakken (minder versnippering), of omdat docenten hun aandacht over minder leerlingen hoeven te verdelen (meer tijd voor begeleiding en sneller in de gaten wie er extra aandacht nodig heeft). Het zou ook negatief kunnen zijn omdat in het halfjaar dat de leerlingen een vak niet krijgen, de lesstof mogelijk wegzakt of dat er in de periode dat een vak wel wordt gegeven er zoveel contacttijd beschikbaar is dat deze minder effectief ingevuld kan worden.

We hebben geen literatuur aangetroffen waarin specifiek onderzoek wordt gedaan naar effecten van periodisering. Wel kunnen we op basis van gerelateerd onderzoek iets zeggen over de vermoedelijke effecten. Dat betreft onderzoek (uit het buitenland) naar wat wordt aangeduid met ‘massed practice’ versus ‘distributed practice’ en ‘blocked practice’ versus ‘interleaved practice’. (Dunlosky e.a., 2013). We zullen daarvoor in dit antwoord de termen ‘geconcentreerd leren’ tegenover ‘gespreid leren’ en ‘bloksgewijs leren’ tegenover ‘afwisselend leren’ gebruiken.

Geconcentreerd of gespreid leren

Onderzoek laat zien dat gespreid oefenen van lesstof op de langere duur betere leerprestaties oplevert dan geconcentreerd oefenen van lesstof. Dunlosky e.a. (2013, p. 36) halen daarvoor divers onderzoek aan en presenteren het onderstaande klassieke voorbeeld (van Bahrick, 1979).

In dit voorbeeld gaat het om drie groepen studenten die Spaanse woorden leren. Dat doen ze allemaal in zes lessen (sessies) waarbij aan het einde van iedere les een toets plaatsvindt en ze dertig dagen nadat hun laatste les is afgesloten nogmaals getoetst worden. De drie groepen verschillen alleen in de duur tussen de verschillende lessen: 0 dagen (dagelijkse lessen, dus echt geconcentreerd leren), 1 dag ertussen of 30 dagen ertussen (gespreid leren). Het experiment laat zien dat hoewel geconcentreerd oefenen op korte termijn (in de lessen zelf) betere scores op de testen laat zien, voor de langere termijn gespreid oefenen betere resultaten oplevert.

Zes lessen met tussenpozen van 30 dagen levert een hogere score op dan 6 lessen achter elkaar of 6 lessen om de dag. Ook blijkt, hoe korter de tussenpozen, hoe slechter de score op langere termijn.[1]
De effecten die in dit voorbeeld worden gegeven, blijken robuust (Dunlosky, e.a., 2013; Küpper-Tetzel, 2014). Het blijkt op te gaan voor zowel jonge kinderen, jongeren als volwassenen. Ook is het effect aangetoond bij verschillende soorten lesstof/vakken: cognitieve vaardigheden zoals bijvoorbeeld talen, rekenen en geschiedenis, maar ook motorische vaardigheden zoals bij het bespelen van een muziekinstrument of chirurgische vaardigheden.

Het werkt daarnaast zowel bij zelfstudie (huiswerk) als lessen op scholen en combinaties daarvan. Het gaat daarbij ook echt om effecten op de langere termijn: in de onderliggende studies van Dunloskuy e.a. (2013) gaat het over leereffecten die zijn vastgesteld na zowel maanden als jaren. Minstens zo belangrijk is dat het gaat om een relatief sterk effect (Cohen’s d van 0,71 tot meer dan 1) en dat het eenvoudig te implementeren en kosteneffectief is (Küpper-Tetzel, 2014).

Bloksgewijs of afwisselend leren

Naast het onderscheid tussen geconcentreerd en gespreid leren, komt in de literatuur het onderscheid tussen bloksgewijs en afwisselend leren naar voren. Hierbij gaat het om de vraag of het effectiever is verschillende onderdelen van lesstof of vaardigheden door elkaar te leren/oefenen of juist onderdelen van lesstof of vaardigheden als apart blok(je) te leren/oefenen. Dit vraagstuk is weliswaar minder uitgebreid onderzocht dan het verschil tussen geconcentreerd en gespreid leren maar er is toch voldoende bewijs dat afwisselend leren meer bijdraagt aan leerprestaties op langere termijn dan bloksgewijs leren (Dunlovsky, 2013).

Dat blijkt in elk geval op het terrein van rekenen/wiskunde te zijn waarbij leerlingen niet alleen oplossingsstrategieën goed moeten toepassen maar ook een oplossingsstrategie moeten kiezen die bij het vraagstuk past (bijv. Rohrer e.a., 2015; Dunlovsy (2014) meldt ook andere studies). Het aanleren van een oplossingsstrategie en daarna meteen toepassen ervan (bloksgewijs leren) blijkt dus minder effectief dan eerst het aanleren van verschillende oplossingsstrategieën en daarna het kiezen van één van de strategieën en die vervolgens toepassen (afwisselend leren). Rohrer e.a. (2015) rapporteren in hun studie een substantieel effect van afwisselend leren voor leerprestaties na langere tijd (Cohen’s d 0,79).

Periodisering in het voortgezet onderwijs

Als we de beschikbare kennis over gespreid leren en afwisselend leren toepassen op het vraagstuk van wel of niet periodiseren dan concluderen we dat periodiseren minder mogelijkheden biedt voor gespreid leren waarvan bekend is dat het robuuste en relatief grote effecten heeft op de leerprestaties. Periodisering in het rooster draagt daarmee vermoedelijk bij aan slechtere leerprestaties op de langere termijn. Dit zou ondervangen kunne worden door sterk in te zetten op afwisselend leren binnen de meer geconcentreerde leerperiodes. Dat dempt het negatieve effect van periodiseren (geconcentreerd leren) waarschijnlijk maar per saldo zal het totale effect zijn dat de leerprestaties omlaag gaan.

Geraadpleegde bronnen

Bahrick, H. P. (1979). Maintenance of knowledge: Questions about memory we forgot to ask. Journal of Experimental Psychology: General, 108, 296–308.
Küpper-Tetzel, C.E. (2014). Strong Effects on Weak Theoretical Grounds: Understanding the Distributed Practice Effect, Zeitschrift für Psychologie, 222, 71-81
Dunlosky, J., Rawson, K.A, Marsh, E.J., Nathan, M.J.& Willingham, D.T. (2013). Improving Students’ Learning With Effective Learning Techniques: Promising Directions From Cognitive and Educational Psychology, Psychological Science in the Public Interest 14, 4–58
Rohrer, D., Dedrick, R.F. & Stershic, S. (2015) Interleaved Practice Improves Mathematics Learning, Journal of Educational Psychology, 107, 900-908

[1] De figuur laat ook zien dat het een goed idee is om veel te leren en te oefenen vlak voor een toets met het oog op het behalen van een hoge score op die toets. Maar vanuit het perspectief van het leren op de langere termijn is dat dus geen verstandige strategie.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!