Kunnen gestreste leerlingen in een instelling direct onderwijs krijgen, of is het beter als ze het eerst rustig aan doen?

Geplaatst op 31 januari 2019

Samenvatting

Gestreste leerlingen die in instellingen wonen, hebben behoefte aan veiligheid en ‘normaliteit’. Naar school gaan en een bij school betrokken leefomgeving hoort daarbij. Ook zorgverleners zouden, net als ouders idealiter, zich betrokken moeten tonen bij het leren en school. Leren kunnen kinderen in deze bijzondere omstandigheden dus wel, maar misschien niet meteen op dezelfde manier als anderen. Gestreste leerlingen kunnen soms niet meteen rustig en geconcentreerd werken, maar er zijn meer manieren om te leren. Een veilige omgeving bieden betekent dus niet dat het leren moet worden uitgesteld.

Wat betekent het wonen in een instelling voor de onderwijssituatie van kinderen? Er is nauwelijks bewijs gevonden voor een negatief effect van het niet thuis wonen. De onderwijsachterstand ten opzichte van leeftijdsgenoten wordt eerder verklaard door kind- of gezinskenmerken. Instellingen die gedragstherapeutisch behandelen en daarbij ouders betrekken, bereiken op korte termijn positieve uitkomsten. Onderwijsuitkomsten werden hierbij niet onderzocht maar er zijn wel positieve effecten op cognitieve ontwikkeling gevonden.

Bij kinderen die uit huis zijn geplaatst, gaat de meeste aandacht uit naar zorg en welzijn. Goede zorg in instellingen besteedt ook aandacht aan school. Onderwijs hoort bij het ‘normale leven’ en normaliteit ervaren is goed voor deze groep kinderen.

Veiligheid

Lesgeven aan (gestreste) kinderen in de problemen vraagt van het onderwijs begrip en een wat andere benadering. Vooral in het speciaal onderwijs is veiligheid belangrijk. Dit betekent geenszins dat leren op een tweede plaats hoort. Scholen voor speciaal onderwijs zetten volop in op het bieden van veiligheid en het geven van sociaal-emotionele steun. Ook dan kunnen leraren hoge verwachtingen hebben van het leervermogen van kinderen. Een beetje druk en hoge verwachtingen in combinatie met sociale steun werkt goed, beter dan alleen sociale steun bieden of alleen druk uitoefenen. De taak van leraren is het kind voortdurend stimuleren en aansluiten bij de interesses en de zone van naaste ontwikkeling.

Traumasensitief lesgeven, vaak toegepast bij getraumatiseerde (vluchtelingen)kinderen, lijkt de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen te versterken (zie antwoord over traumasensitief lesgeven van de Kennisrotonde). Er is weinig bekend over de effecten van deze manier van lesgeven op leerresultaten. Maar stress verlagen en het bieden van veiligheid hoeft niet te betekenen dat kinderen niet kunnen beginnen met leren.

Maatwerk

Niet bekend is of er een optimale hoeveelheid tijd moet worden besteed aan het ervaren van veiligheid en stressreductie om tot optimale leerresultaten te komen. Wel hebben gestreste kinderen baat bij een benadering die ruimte biedt aan hun situatie. Ze zijn wel in staat tot leren, maar vragen misschien een creatieve of meer activerende benadering. Maatwerk is essentieel, ook omdat leerlingen verschillen in veerkracht na stressvolle tijden. Leraren en groepsleiders moeten in de instelling zorgen voor betrokkenheid bij school. In de uitwisseling tussen onderwijs en zorg dient ook aandacht te zijn voor school en leren en niet alleen voor het gedrag.

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Sandra Beekhoven (Kennismakelaar Kennisrotonde) Vraagsteller: Schoolpsycholoog vso instelling
Geraadpleegde experts: Leony Coppens (klinisch psycholoog) en Peer van der Helm (Hogeschool Leiden).

Vraag

Kunnen gestreste leerlingen (basisschool leeftijd, met een lvb en geplaatst in een instelling) meteen zo veel mogelijk tijd investeren in het onderwijs of is het effectiever voor hun onderwijsresultaten om eerst de tijd te nemen voor het laten ervaren van veiligheid en het reduceren van stress?

Kort antwoord

Gestreste leerlingen die in instellingen wonen hebben behoefte aan veiligheid en
‘normaliteit’. Naar school gaan en een bij school betrokken leefomgeving hoort daar bij. Uit een aantal onderzoeken naar onderwijsresultaten van kinderen die niet bij hun ouders wonen maar ‘in zorg’, blijkt dat de gevolgen niet perse negatief zijn. Betrokkenheid bij het leren en school waarborgen, zoals ouders idealiter doen, is een aandachtspunt voor zorgverleners. Leren kunnen kinderen in deze bijzondere omstandigheden dus wel, maar misschien niet meteen op dezelfde manier als anderen. Gestreste leerlingen kunnen soms niet meteen rustig en geconcentreerd werken, maar er zijn meer manieren om te leren. Het bieden van een veilige omgeving betekent dus niet dat het leren hoeft te worden uitgesteld.

Er is geen onderzoek beschikbaar dat heeft gekeken naar de verdeling van tijd voor leren en tijd voor het ervaren van veiligheid en stress reductie. De vraag; meteen beginnen met leren of eerst een tijd ‘rustig aan’, is dus niet exact te beantwoorden. De bestudeerde onderzoeken leiden tot bovenstaande conclusies.

Achtergrond van de vraag

De vragensteller werkt op een school voor speciaal onderwijs die op het terrein van een residentiele instelling staat. De kinderen op de school hebben een licht verstandelijke beperking en/ of zeer complexe sociaal-emotionele of psychiatrische problematiek. Velen kunnen door omstandigheden thuis of door hun problemen niet thuis wonen. Zij verblijven in het observatie- of behandelcentrum. Als ze instromen op de school hebben ze al veel meegemaakt. School was vaak even minder belangrijk en soms hebben de leerlingen een tijd geen onderwijs gehad.

Toelichting antwoord

Er is geen onderzoek gevonden waarin onderzocht is wat het effect is van de hoeveelheid tijd die wordt genomen voor het tot rust komen en welke invloed dit had op leerresultaten. Er is voor het schrijven van dit antwoord gekeken naar onderzoek over onderwijs aan kinderen die wonen in een residentiele setting en naar onderzoek over onderwijs aan kinderen met veel stress.

Kinderen die leven in een instelling

Wat betekent het wonen in een instelling voor de onderwijssituatie van kinderen? Op zijn minst zal het een verhuizing naar een andere gemeente en dus een andere school met zich mee brengen. In de afgelopen decennia is beperkt onderzoek verricht naar de onderwijsuitkomsten van deze groep kinderen. O’Higgens e.a. (2015) merken op dat er een debat is over de oorzaak van de geconstateerde onderwijsachterstand van deze groep ten opzichte van leeftijdsgenoten: komt het door hun achtergrond of problemen, of komt het doordat ze leven in de instelling of pleegzorg?

In de 28 onderzoeken die O’Higgens en collega’s bestudeerden werd nauwelijks bewijs gevonden voor een negatief effect van het niet thuis wonen. De onderwijsachterstand t.o.v. leeftijdsgenoten werd vaak verklaard door kind- of gezinskenmerken. Knorth e.a. (2007) schetsen in een review hetzelfde debat en concluderen dat instellingen die gedragstherapeutisch behandelen in combinatie met het betrokken houden van ouders, op korte termijn positieve uitkomsten bereiken. Onderwijsuitkomsten werden hierbij niet onderzocht maar er werden wel positieve effecten op cognitieve ontwikkeling gevonden.

Bij kinderen die uit huis zijn geplaatst gaat de meeste aandacht uit naar zorg en welzijn. Harker e.a. (2003) bevroegen Engelse kinderen en jongeren van 10 tot 18 jaar oud die bij pleegouders of in leefgroepen woonden over hun schoolervaringen. Deze kinderen waren iets positiever over hun onderwijs dan voordat ze uit huis geplaatst waren. Vaak omdat er meer rust en veiligheid was dan thuis. Onderwijzers waren belangrijke personen in hun leven die sociale en emotionele steun boden.

Veel geïnterviewden vertelden dat de zorgverleners niet over onderwijs nadachten en het leren niet stimuleerden. Dat constateert ook Gharabaghi (2011) over de Canadese situatie; in de residentiele setting ontbreekt een schoolcultuur. Ondanks bestaande samenwerking met het onderwijs rondom het functioneren van het kind (contacten tussen onderwijs en zorg), is er in woonsituatie weinig of geen betrokkenheid bij het onderwijs. Terwijl veel onderzoek laat zien dat ouderbetrokkenheid erg belangrijk is. Het NJI (Boendemaker e.a. 2013) stelt in het stuk Wat werkt in de residentiele zorg ook dat goede zorg aandacht aan school besteedt. Onderwijs hoort bij het ‘normale leven’ en normaliteit ervaren is goed voor deze groep kinderen.

Leren in stressvolle omstandigheden

Veel stress en het opdoen van traumatische ervaringen schaadt de ontwikkeling van kinderen, bijvoorbeeld de ontwikkeling van executieve functies (Op den Kelder e.a., 2008). Niet alle kinderen hebben evenveel last van een bepaalde hoeveelheid stress of trauma en ook de reactie op diverse soorten stress kan per kind verschillen (National Scientific Council on the Developing Child, 2015). Sommige hebben meer veerkracht, vaak door een combinatie van genetische aanleg en omstandigheden zoals goede banden met familieleden. Iedereen kan zich voorstellen dat kinderen die starten op een nieuwe school en een nieuwe woonplek in een instelling, enige mate van stress ervaren. Als die school op hetzelfde terrein staat als de instelling is dat wel gunstig voor de mate van congruentie in het leven van het kind, ten opzichte van kinderen die buiten de instelling naar een school gaan (WRR, 2009).

Lesgeven aan kinderen in de problemen vraagt van het onderwijs begrip en een wat andere benadering. Juist in het speciaal onderwijs is men zich daarvan bewust. In 2007 stelde de Onderwijsraad dat met name voor het speciaal onderwijs veiligheid het belangrijkste is. Daarmee is geenszins gezegd dat dit betekent dat leren op een tweede plaats hoort. Scholen voor speciaal onderwijs zoals die van de vragensteller zetten volop in op het bieden van veiligheid en het geven van sociaal emotionele steun. Deze manier van werken kan prima samengaan met het hebben van hoge verwachtingen over het leervermogen van kinderen. Lee en Smith (1999) stellen dat een beetje druk en hoge verwachtingen in combinatie met sociale steun goed werkt, beter dan alleen sociale steun bieden of alleen druk uitoefenen. Dit onderzoek vond plaats onder leerlingen op publieke scholen in achterstandsbuurten in Chicago.

Lector residentiele jeugdzorg Peer van der Helm houdt zich ook met dit thema bezig. Door stress kan het voor leerlingen lastig zijn geduld op te brengen voor zaken die langzaam gaan, zoals leren (van der Helm, 2018). Dat betekent geenszins dat het kind niet leerbaar is, maar dat er -aan het begin- mogelijk behoefte is aan een andere manier van leren. Van der Helm stelt dat dit ook geldt voor kinderen met een forse beperking of sterk antisociale inslag; ook zij kunnen leren. De taak van leerkrachten is het voortdurend stimuleren en aansluiten bij de interesses en de zone van naaste ontwikkeling.

Door de toestroom van veel vluchtelingen in het Nederlandse onderwijs rond 201x is er veel aandacht voor lesgeven aan getraumatiseerde kinderen. Coppens e.a.
beschrijven een methode van trauma sensitief lesgeven (2017) en in een antwoord op een vraag hierover aan de Kennisrotonde (Kennisrotonde, 2017) wordt uitgebreid stilgestaan bij effecten daarvan. De manier van lesgeven lijkt de sociaal emotionele ontwikkeling van kinderen te versterken. Er is weinig bekend over de effecten van deze manier van lesgeven op leerresultaten. In mailcontact (juli 2018) stelt ook Coppens dat stress verlagen en het bieden van veiligheid niet hoeft te betekenen dat er niet begonnen kan worden met leren.

Tot slot

De wetenschap biedt geen pasklaar antwoord op de vraag of er een optimale hoeveelheid tijd moet worden besteed aan het ervaren van veiligheid en stressreductie om tot optimale leerresultaten te komen. Wel wordt gesteld dat gestreste kinderen baat hebben bij een benadering die ruimte biedt aan hun situatie; zij zijn wel in staat tot leren maar vragen misschien een creatieve of meer activerende benadering bij het leren. Maatwerk is van belang, ook omdat leerlingen verschillen in de mate van veerkracht na stressvolle tijden. Aandachtspunt voor de leerkrachten en voor de groepsleiders die in de residentiele setting werken is het waarborgen van betrokkenheid bij school in de woonsituatie. In de uitwisseling tussen onderwijs en zorg dient ook aandacht te worden besteed aan school en leren en niet alleen aan gedrag.

Geraadpleegde bronnen

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Gerelateerd

Passend Onderwijs
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.
Aurecool ondersteunt jou bij begrijpen en bevorderen van de soc-emo ontwikkeling van elke leerling.
Aurecool 
Cursus
Mentale veerkracht jongeren
Mentale veerkracht jongeren
Werken aan motivatie, zelfinzicht en positief denken
Medilex Onderwijs 
Webinar
Burgerschap door sociale cohesie in de klas
Burgerschap door sociale cohesie in de klas
Webinar met Gert-Jan Veerman
Wij-leren.nl Academie 
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.Hechting en adoptie
Adoptiekinderen bij start op basisschool extra kwetsbaar
marion-van-olst
Invloed van kindermishandeling en jeugdervaringen
Jeugdervaringen beïnvloeden hele leven
redactie
Vluchtelingen begeleiding
Vluchtelingkinderen in de Klas
Hélène van Oudheusden
Getraumatiseerde kinderen
Connectie in plaats van correctie - kinderen met trauma
Willem de Jong
Onveilige hechting
Een neurobiologisch perspectief op hechtingsproblematiek
Henk Galenkamp
De traumasensitieve school
De traumasensitieve school
Marleen Legemaat
SEL
SEL - Sociaal-emotioneel leren als basis
Arja Kerpel
Luister je wel naar mij?
Luister je wel naar mij? - Tips voor gespreksvoering met kinderen
Arja Kerpel
Lesgeven aan getraumatiseerde kinderen
Lesgeven aan getraumatiseerde kinderen
Anton Horeweg
Vluchtelingenkinderen
Ontwrichte kinderen in het onderwijs
Willem de Jong
Bodemloos bestaan
Bodemloos bestaan
Arja Kerpel
Ik ben toch té gek!
Ik ben toch té gek! - Een positieve kijk op Passend Onderwijs
Arja Kerpel


Inschrijven nieuwsbrief

Inschrijven nieuwsbrief



Inschrijven nieuwsbrief

Omix Webtalks met Jitske Kramer - Culturen en tribes in het onderwijs.
Omix Webtalks met Jitske Kramer - Culturen en tribes in het onderwijs.
redactie
Omix Webtalks met Remco Claassen - Ikologie in het onderwijs
Omix Webtalks met Remco Claassen - Ikologie in het onderwijs
redactie
Hechtingsstoornis in een video van één minuut uitgelegd
Hechtingsstoornis in een video van één minuut uitgelegd
redactie
[extra-breed-algemeen-kolom2]



angststoornis
gedragsproblemen
gedragsstoornissen
hechtingsstoornissen
psychosociale ontwikkeling
rouwverwerking
veiligheid
welbevinden

 

Mis geen bijdragen

Inschrijven nieuwsbrief

Volg wij-leren.nl

Volg ons op LinkedIn Volg ons op twitter Volg ons op facebook Volg ons op instagram Volg ons op pinterest