Met welk schrijfmateriaal kunnen kinderen het beste leren schrijven?

Geplaatst op 28 oktober 2016

Samenvatting

Een veelgehoord advies is om te beginnen met potlood en daarna over te stappen op materiaal dat gevoelig is voor de druk die op de pen wordt uitgevoerd, zoals een vulpotlood of een vulpen. De dikte van het schrijfmateriaal en de pengreep zijn in sommige gevallen van invloed op de schrijfsnelheid, maar niet op de kwaliteit van het handschrift.

Over de voor- en nadelen van verschillende schrijfmaterialen is veel geschreven, maar de relatie tussen schrijfmateriaal en handschriftontwikkeling is niet zo duidelijk. Er zijn wel allerlei praktische adviezen te vinden, zoals op de website www.handschriftontwikkeling.nl:

  • Begin met een potlood.
  • Ga daarna over op schrijfmateriaal dat gevoelig is voor druk, bijvoorbeeld een vulpotlood.
  • Maak de overstap naar vulpen. Niet te vroeg met vulpen beginnen, want te hard drukken kan leiden tot vlekken.
  • Wacht met de balpen tot in de bovenbouw. Als het handschrift eenmaal is ontwikkeld, kan het schrijven met de balpen geen kwaad.
  • Pennen met een voorgevormde greep of zogenoemde ‘grippers’ worden niet aanbevolen, omdat deze weinig variatie aan pengrepen toelaten.

De pengreep

Bij het leren schrijven zijn er allerlei manieren om potlood of pen vast te houden. De meeste kinderen ontwikkelen tussen vier en zes jaar de ‘driepuntsgreep’, waarbij de duim en wijsvinger de pen sturen en de middelvinger de pen ondersteunt. Deze greep geniet de voorkeur van de meeste schrijfexperts.

Het is namelijk een dynamische greep, die bij uitstek geschikt is voor het flexibel hanteren van pen of potlood.

Hoewel de driepuntsgreep duidelijke voordelen lijkt te hebben, leidt deze niet overtuigend tot een grotere schrijfsnelheid en/of betere leesbaarheid van het handschrift.

Dikte en vorm schrijfmateriaal 

Voor beginnende schrijvers wordt vaak aanbevolen dat zij met dikke potloden schrijven. Dunne potloden zouden minder geschikt zijn, omdat de fijne motoriek van de kinderen daarvoor nog niet voldoende is ontwikkeld.

Dik schrijfmateriaal kan inderdaad voordelen hebben. Het maakt betere ‘grip’ en meer bewegingsvrijheid mogelijk, bevordert een goede coördinatie van vingers, hand en arm, en voorkomt kramp.

Dat betekent niet dat het gebruik van dikke potloden de ontwikkeling van een goed handschrift bevordert. De kwaliteit van het handschrift hangt niet af van dikte (diameter) en vorm (rond, driehoekig, zeshoekig) van het schrijfmateriaal.

Soort schrijfmateriaal: potlood, vulpen, balpen

Over schrijfmateriaal bestaan allerlei opvattingen. Waarmee moeten kinderen beginnen te schrijven, op welke leeftijd kunnen ze overstappen op ander materiaal, et cetera. Experts zijn over het algemeen positief over de vulpen, maar het gebruik ervan is geen must.

Het is maar de vraag of het schrijfmateriaal een noemenswaardige invloed heeft op het handschrift. Onderzoek onder kinderen van twee tot zes jaar laat geen verschil zien tussen potlood, krijtjes of markers.

De balpen speelt in de discussies over schrijfmaterialen een belangrijke rol. De balpen heeft geen goede naam bij veel schrijfexperts, maar hij lijkt geen nadelige invloed te hebben op de handschriftontwikkeling. Al in de jaren zestig is onderzocht wat de invloed was op het handschrift.

Een onderzoek onder 6- en 7-jarigen wees toen juist uit dat het handschrift van de kinderen die met balpen schreven zich beter ontwikkelde dan dat van degenen die een potlood gebruikten. Dit werd bevestigd door een studie onder oudere kinderen (8 en 9 jaar). Kinderen die overstapten van potlood naar balpen of fineliner, verbeterden hun handschrift significant. 

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Anne Luc van der Vegt
Vraagsteller: Directeur Basisschool
Geraadpleegde expert: Anneloes Overveld, Radboud Universitair Medisch Centrum

Vraag

Met welk schrijfmateriaal kunnen kinderen het beste leren schrijven? Is de keuze van het schrijfmateriaal van invloed op het handschrift?

In de toelichting schrijft de vragensteller: Onlangs vertelde de fysiotherapeute dat het gebruik van de vulpen niet wenselijk is. De vulpen ondervindt 'haperingen' van het papier, mooi schrijven met een vulpen vergt van de kinderen te veel (te veel spanning en druk).

Kort antwoord

Een relatie tussen schrijfmateriaal en kwaliteit van het handschrift is niet wetenschappelijk aangetoond. Vaak wordt geadviseerd om te beginnen met potlood en daarna over te stappen op materiaal dat gevoelig is voor de druk die op de pen wordt uitgevoerd, bijvoorbeeld een vulpotlood of een vulpen. Uit onderzoek blijkt echter niet, dat dit resulteert in een beter handschrift.

De dikte van het schrijfmateriaal en de pengreep zijn in sommige gevallen wel van invloed op de schrijfsnelheid, maar niet aantoonbaar op de kwaliteit van het handschrift. Ook het soort schrijfmateriaal, potlood, vulpen of balpen, heeft weinig invloed op het handschrift.

Toelichting op het antwoord

Over de voor- en nadelen van verschillende schrijfmaterialen is veel geschreven. Er zijn allerlei praktische adviezen te vinden, zo is er de website www.handschriftontwikkeling.nl. Enkele adviezen die daarop vermeld staan:

  • Begin met een potlood. Laat leerlingen experimenteren met verschillende diktes, voordat een keuze wordt gemaakt. Bij voorkeur ronde potloden, die bevorderen tot een goede pengreep.
  • Ga daarna over op vulpotlood of gelpen; voordeel van een vulpotlood is dat deze gevoelig is voor de schrijfdruk en bevordert daardoor de ontwikkeling van het handschrift.
  • Maak de overstap naar vulpen na het aanleren van de hoofdletters, in groep 4 of 5. Ook de vulpen is gevoelig voor schrijfdruk. Te hard drukken leidt tot vlekken, dat kan demotiverend zijn. Daarom niet te vroeg met vulpen beginnen.
  • Wacht met de balpen tot in de bovenbouw. Nadelen van de balpen ten opzichte van de vulpen: de balpen veert niet mee, schrijven vraagt meer schrijfdruk, is vermoeiender. Als het handschrift eenmaal is ontwikkeld, kan het schrijven met de balpen geen kwaad.
  • Pennen met een voorgevormde greep of zogenoemde ‘grippers’  worden niet aanbevolen, omdat deze weinig variatie aan pengrepen toelaten.

Deze adviezen zijn voor een deel gebaseerd op onderzoek (b.v. Van Hagen, 2012). Toch is de wetenschappelijke basis voor adviezen ten aanzien van schrijfmateriaal tamelijk smal. Hieronder volgt een overzicht van het onderzoek naar de pengreep, de dikte en vorm van het schrijfmateriaal en het soort schrijfmateriaal. Daaruit blijkt dat de relatie tussen schrijfmateriaal en handschriftontwikkeling niet zo duidelijk is.

De pengreep

Bij het leren schrijven zijn er allerlei manieren om potlood of pen vast te houden. De meeste kinderen ontwikkelen tussen 4 en 6 jaar de ‘driepuntsgreep’, waarbij de duim en wijsvinger de pen sturen en de middelvinger de pen ondersteunt (Van Hagen, 2012). Dit is de greep die de voorkeur geniet van de meeste schrijfexperts, omdat dit een dynamische greep is, die bij uitstek geschikt is voor het flexibel hanteren van pen of potlood.

Hoewel de driepuntsgreep evidente voordelen lijkt te hebben, is niet overtuigend aangetoond dat deze leidt tot een grotere schrijfsnelheid en/of betere leesbaarheid van het handschrift (b.v. Dennis & Swinth, 2001; Koziatek-Powel, 2003). Enkele onderzoeksresultaten wijzen wel op een relatie.

Onderzoek onder goede en zwakke schrijvers in groep 5 wijst op een positief verband tussen de pengreep en een vloeiend en net handschrift (Rosenblum e.a., 2006). Ook zijn er aanwijzingen dat kinderen met een goed handschrift nog beter schrijven als ze de driepuntsgreep gaan gebruiken (Burton & Dancisak, 2000).

Dikte en vorm schrijfmateriaal 

Voor beginnende schrijvers wordt vaak aanbevolen dat zij met dikke potloden schrijven. Dunne potloden zouden minder geschikt zijn, omdat de fijne motoriek van de kinderen daarvoor nog niet voldoende  ontwikkeld is. Inderdaad blijkt uit sommige studies dat het gebruik van dik schrijfmateriaal voordelen heeft: het maakt betere ‘grip’  en meer bewegingsvrijheid mogelijk (Oehler e.a., 2000), bevordert een goede coördinatie van vingers, hand en arm (Herrick, 1961), voorkomt kramp (Graham, 1992).

Dat betekent niet dat het gebruik van dikke potloden de ontwikkeling van een goed handschrift bevordert. Op basis van onderzoek kan niet worden geconcludeerd dat de kwaliteit van het handschrift afhangt van dikte (diameter) en vorm (rond, driehoekig, zeshoekig) van het schrijfmateriaal (Coles & Goodman, 1980).

Soort schrijfmateriaal: potlood, vulpen, balpen

Over schrijfmateriaal bestaan allerlei opvattingen. Waarmee moeten kinderen beginnen te schrijven, op welke leeftijd kunnen ze overstappen op ander materiaal, etcetera. Toch is het de vraag of het schrijfmateriaal een noemenswaardige invloed heeft op het handschrift. Onderzoek onder kinderen van twee tot zes jaar laat geen verschil zien tussen potlood, krijtjes of markers (Readdick, 1994).

De balpen speelt in de discussies over schrijfmaterialen een belangrijke rol. Al in de jaren zestig is onderzocht wat de invloed was op het handschrift. Een onderzoek onder 6- en 7-jarigen wees uit dat het handschrift van de kinderen die met balpen schreven zich beter ontwikkelde dan dat van degenen die een potlood gebruikten (Tawney, 1967).

Dit werd bevestigd door een studie onder oudere kinderen (8 en 9 jaar). Kinderen die overstapten van potlood naar balpen of vulpen, verbeterden hun handschrift significant (Krzesni, 1971).

Conclusie

Wat kunnen we op basis van het bovenstaande concluderen over het schrijfmateriaal? Als het gaat om de vulpen: experts zijn hier over het algemeen positief over. Het is zeker niet zo dat deze veel schrijfdruk vraagt, integendeel. Anderzijds: als we de onderzoeksresultaten overzien, is het gebruik van de vulpen geen must.

Alternatieven zijn de gelpen en de balpen. De balpen heeft geen goede naam bij veel schrijfexperts, maar hij lijkt geen nadelige invloed te hebben op de handschriftontwikkeling. Kortom: als het gaat om de ontwikkeling van het handschrift, zien we geen reden om bepaalde schrijfmaterialen te adviseren of te ontraden.

Geraadpleegde bronnen

  • Burton, A.W., Dancisak, M.J. (2000) Grip Form and Graphomotor Control in Preschool Children. American Journal of Occupational Therapy, Vol. 54, pp. 9-17. doi:10.5014/ajot.54.1.9
  • Coles, R. & Goodman, Y. (1980). Do we really need those oversized pencils to write with? Theory into Practice, 19(3), 606-618.
  • Dennis, J.L., Swinth, Y. (2001) Pencil grasp and children's handwriting legibility during different-length writing tasks. American Journal of Occupational Therapy, Vol. 55, No. 2, pp. 175-183.
  • Gordon, B.H., Velkey, A.J. (2000) Pencil lead diameter affects response sheet completion time. Perceptual and Motor Skills. Vol. 90, pp. 326-328.
  • Graham, S. (1992) Issues in handwriting instruction. Focus on Exceptional Children, Vol. 25, pp. 1-14.
  • Greer, T. & Lockman, J.J., (1998) Using Writing Instruments: Invariances in Young Children and Adults. Child Development, Vol. 69, No. 4, pp. 888-902.
  • Herrick, V.E. (1961) Writing tools for children, Journal of the National Education Association, Vol. 50, p49-50.
  • Koziatek-Powel, S.M. (2003) Pencil grips, legibility, and speed of fourth graders writing in cursive. American Journal of Occupational Therapy, Vol. 57, No. 3, pp. 284-288.
  • Krzesni, J.S. (1971) Effect of Different Writing Tools and Paper on Performance of the Third Grader. Elementary English, Vol. 48, No. 7, pp. 821-824.
  • Oehler E, Dekrey H, Eadry E, Fogo J, Lewis E, Maher C, Schilling A. (2000) The effect of pencil size and shape on the pre-writing skills of kindergartners. Physical and Occupational Therapy in Pediatrics. Vol. 19, no. 3/4, pp. 53-60.
  • Overvelde, A. (2013) Which practice makes perfect? Experimental studies on the acquisition of movement sequences to identify the best learning condition in good and poor writers. Nijmegen: Radboud Universiteit.
  • Overvelde, A. & Hulstijn, W., (2011), Handwriting development in grade 2 en 3 primary school children with normal, at risk, or dysgraphic characteristics. Research in Developmental Disabilities, Vol. 32, pp. 540-548.
  • Rosenblum S, Goldstand S, Parush S. (2006) Relationships among Biomechanical Factors, Handwriting Product Quality, Handwriting Efficiency, and Computerized Handwriting Process Measures in Children with and without Handwriting Difficulties. American Journal of Occupational Therapy Vol. 60, No. 1, pp. 28-39.
  • Tawney, S. (1967)  Analysis of the ball point pen versus the pencil as a beginning handwriting instrument. Elementary English, Vol. 44, pp. 59-61.
  • Van Hagen, A. (2012) Pengreep en gebruik van schrijfmateriaal: Een potlood of een pen? Jeugd in School en Wereld, Jrg. 95, No. 5, pp. 18-21.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Gerelateerd

Congres
Leesproblemen en dyslexie
Leesproblemen en dyslexie
Herken en begeleid leerlingen met stagnaties bij lezen
Medilex Onderwijs 
E-learning module
Hoe gebruik je de taxonomie van Bloom?
Hoe gebruik je de taxonomie van Bloom?
De taxonomie van Bloom in de praktijk
Wij-leren.nl Academie 
Leren spellen
Leren spellen: de klanken bepalen de letters
Dolf Janson
Spellen en stellen
Leren stellen en niet vergeten correct te spellen - Het succes van de zelfcorrectietraining
Anna Bosman
Fijn!
Fijn!
Lianne Jongsma


Inschrijven nieuwsbrief

Inschrijven nieuwsbrief



Inschrijven nieuwsbrief

Animatie: Schrijven versus typen
Animatie: Schrijven versus typen
redactie
[extra-breed-algemeen-kolom2]



geletterdheid
leerproces
schrijfontwikkeling
spelling
taalontwikkeling

 

Mis geen bijdragen

Inschrijven nieuwsbrief

Volg wij-leren.nl

Volg ons op LinkedIn Volg ons op twitter Volg ons op facebook Volg ons op instagram Volg ons op pinterest