Vervangt digitale feedback instructies van de leerkracht?

Geplaatst op 22 november 2017

Samenvatting

Ja, digitale leeromgevingen kunnen bepaalde aspecten van het geven van feedback van de leerkracht overnemen. Het gaat dan om of een opdracht goed of fout uitgevoerd is, met bijbehorende extra uitleg. Maar met uitsluitend feedback in een digitale leeromgeving wordt een leerling te kort gedaan. Voor een goede feedback blijft de instructie van de leerkracht cruciaal. Hij geeft de leerling antwoord op de vragen ‘waar ga ik naartoe?’, ‘wat heb ik gedaan?’ en ‘wat is de volgende stap?’

Feedback is belangrijk voor het leerproces. Dat inzicht bestaat al decennia en wordt in de onderwijskunde als een sterk beïnvloedende onderwijsfactor beschouwd. Er bestaan grote verschillen tussen verschillende soorten feedback en de manier waarop die feedback wordt gegeven. Effectieve feedback geeft antwoord op drie vragen: waar ga ik naar toe? (feed up), wat heb ik gedaan? (feed back), wat is de volgende stap? (feed forward). De antwoorden op deze vragen helpen leerlingen om het verschil tussen het huidige niveau en het gewenste niveau te verkleinen. Het effect van de feedback hangt daarnaast af van het niveau waarop de vragen worden gesteld: (1) taakniveau (hoe goed is de taak uitgevoerd); (2) procesniveau (hoe verliep het proces); (3) zelfregulerend niveau (hoe was de aanpak) en (4) persoonlijk niveau (niet op de taak, maar op de persoon gericht).

Een leerling heeft het meest aan feedback op proces- of zelfregulerend niveau. Dat is bijvoorbeeld feedback waardoor een leerling leert van zijn fouten (procesniveau) of feedback die helpt om de te nemen stappen op een rij te zetten (zelfregulerend niveau). Persoonsgerichte feedback – opmerkingen zoals ‘goed gedaan’ of ‘wat ben je toch slim’ – is minder nuttig. Dit soort feedback kan wel motiveren, maar leidt niet zo vaak tot betere leerresultaten.

Digitale programma’s

In de dagelijkse onderwijspraktijk vraagt het veel van de leraar om iedere leerling consequent op een effectieve manier feedback te geven. Het ligt daarom voor de hand om de mogelijkheden te gebruiken die digitale leermiddelen bieden bij het geven van feedback. Digitale programma’s zoals Snappet, Oefenweb en Muiswerk kunnen aangeven wat een leerling wel of niet goed heeft gedaan, aangeven wat het correcte antwoord is en extra uitleg geven. Zulke digitale leeromgevingen geven leerlingen feedback op maat, bovendien direct wanneer het nodig is. Het levert kleine positieve effecten op als in de feedback informatie wordt gegeven over of het antwoord van de leerling goed of fout is, of wat het goede antwoord is. Uitgebreide feedback die bestaat uit bijvoorbeeld het geven van hints, extra informatie of extra uitleg, heeft grotere positieve effecten dan korte goed/fout-informatie. Dat geldt vooral bij complexere leertaken en vooral bij lager presterende leerlingen.

Er is discussie over de vraag of digitale leeromgevingen aantoonbaar effectief zijn. Het is moeilijk om causale verbanden vast te stellen en om het effect van medium, inhoud en instructiestrategie los van elkaar te zien. Maar de onmiddellijke feedback die digitale oefenprogramma’s geven, maakt dat deze digitale omgevingen effectief kunnen zijn. In potentie wordt groter leerresultaat behaald wanneer het onderwijs computers als een aanvulling op en niet als een vervanging van leerkrachtinstructie gebruikt. Voor specifieke doelgroepen zijn digitale programma’s effectief, bijvoorbeeld om leerlingen die extra oefening nodig hebben bij rekenen extra te motiveren.

Meer weten?

Lees het volledige rapport opgesteld als antwoord op deze vraag, inclusief geraadpleegde bronnen.
De website Wij-leren.nl biedt verschillende artikelen over directe feedback bij digitale leermiddelen:


Dit antwoord is tot stand gekomen met dank aan Anne Luc van der Vegt (Kennismakelaar Kennisrotonde) en Marleen Kieft (Oberon) m.m.v. Frouke de Wijs.

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Anne Luc van der Vegt (Kennismakelaar Kennisrotonde) en Marleen Kieft (Oberon) m.m.v. Frouke de Wijs
Vraagsteller: ontwikkelaar van een educatieve game voor het po in het Fries

Vraag

Is instructie aan leerlingen niet of minder noodzakelijk wanneer bij digitale oefeningen kwalitatieve feedback (met uitleg) gegeven wordt aan leerlingen die individueel met een (adaptief) programma werken? Met andere woorden: kan feedback op digitale oefeningen die automatisch nagekeken worden, de instructies van een leerkracht vervangen?

Kort antwoord

Digitale leeromgevingen kunnen wellicht bepaalde aspecten van het geven van feedback van de leerkracht overnemen, zoals bijvoorbeeld informatie geven over of een opdracht goed/fout beantwoord is, met bijbehorende extra uitleg. Maar met uitsluitend feedback in een digitale leeromgeving kan een leerling maar moeilijk antwoord krijgen op de drie vragen die kenmerkend zijn voor goede feedback: ‘waar ga ik naar toe, wat heb ik gedaan en wat is de volgende stap’, daarvoor is (de instructie van) een leerkracht noodzakelijk. Met andere woorden: feedback moet nauw verbonden zijn met de instructie van de leerkracht en kan er zeker niet zonder.

Toelichting antwoord

Feedback is belangrijk voor het leerproces. Dat inzicht bestaat al decennia en wordt in de onderwijskunde als een sterk beïnvloedende onderwijsfactor beschouwd. Hattie en Timperley (2007) beschrijven dat feedback weliswaar van grote invloed kan zijn op de effectiviteit van onderwijs, maar dat er grote verschillen bestaan tussen verschillende soorten feedback en de manier waarop die feedback wordt gegeven. Zij constateren dat effectieve feedback antwoord geeft op drie vragen:

  1. waar ga ik naar toe? (feed up)
  2. wat heb ik gedaan? (feed back)
  3. wat is de volgende stap? (feed forward)

De antwoorden op deze drie vragen helpen leerlingen om het verschil tussen het huidige niveau en het gewenste niveau te verkleinen. Het effect van de feedback hangt daarnaast ook af van het niveau waarop de drie vragen worden gesteld:

  1. Taakniveau (hoe goed is de taak uitgevoerd)
  2. Procesniveau (hoe verliep het proces)
  3. Zelfregulerend niveau (hoe was de aanpak)
  4. Persoonlijk niveau (niet op de taak, maar op de persoon gericht)

Hattie en Timberley (2007) stellen dat een leerling het meest heeft aan feedback op proces- of zelfregulerend niveau. Dat is bijvoorbeeld feedback waardoor een leerling leert van zijn fouten (procesniveau) of feedback die helpt om de te nemen stappen op een rij te zetten (zelfregulerend niveau). Persoonsgerichte feedback – opmerkingen zoals ‘goed gedaan’ of ‘wat ben je toch slim’ – is minder nuttig. Dergelijke feedback geeft geen antwoord op de drie eerder genoemde vragen (waar ga ik naar toe, wat heb ik gedaan en wat is de volgende stap). Dit soort feedback kan wel motiveren, maar leidt niet zo vaak tot betere leerresultaten. Zie ook de gerelateerde Kennisrotonde-vraag over het effect van feedback op motivatie (Kennisrotonde 2016a) en de samenvatting daarvan.

Feedback in een digitale leeromgeving

In de dagelijkse onderwijspraktijk vraagt het veel van de leraar om iedere leerling consequent op de hiervoor geïntroduceerde - volgens Hattie en Timberley effectieve - manier feedback te geven; het ligt daarom voor de hand om de mogelijkheden te gebruiken die digitale leermiddelen bieden bij het geven van feedback. Digitale programma’s zoals Snappet, Oefenweb en Muiswerk kunnen aangeven wat een leerling wel of niet goed heeft gedaan, aangeven wat het correcte antwoord is en extra uitleg geven. Zulke digitale leeromgevingen geven leerlingen feedback op maat, bovendien direct wanneer het nodig is. Van der Kleij, Feskens, en Eggen (2015) lieten in een meta-analyse zien dat het kleine positieve effecten oplevert als in de feedback informatie wordt gegeven over of het antwoord van de leerling goed of fout is, of wat het goede antwoord is.

Uitgebreide feedback die bestaat uit bijvoorbeeld het geven van hints, extra informatie of extra uitleg, heeft grotere positieve effecten dan korte goed/fout-informatie. Dat geldt overigens volgens Kleij et al (2015) vooral bij complexere leertaken en volgens Bokhove en Drijvers (2012) vooral bij lager presterende leerlingen. In eerdere antwoorden van de Kennisrotonde gingen kennismakelaars al in op de mogelijkheden die digitale leeromgevingen bieden voor het geven van feedback, zie een eerder antwoord van de Kennisrotonde (2016b) en de samenvatting daarvan.

Effectiviteit van digitale leeromgevingen

Er bestaat discussie over de vraag of digitale leeromgevingen nu aantoonbaar effectief zijn. Het is moeilijk om causale verbanden vast te stellen en om het effect van medium, inhoud en instructiestrategie los van elkaar te zien. Maar volgens Hattie (2009) is de onmiddellijke feedback die digitale oefenprogramma’s geven wat maakt dat deze digitale omgevingen effectief kunnen zijn. Hij concludeert op basis van de door hem bestudeerde studies dat er in potentie groter leerresultaat wordt behaald wanneer computers als een aanvulling op en niet als een vervanging van leerkrachtinstructie worden gebruikt. Sommige studies wijzen erop dat voor specifieke doelgroepen digitale programma’s effectief zijn, bijvoorbeeld om leerlingen die extra oefening nodig hebben bij rekenen extra te motiveren (Kroesbergen & Van Luit, 2003). Zie verder ook een eerder antwoord van de Kennisrotonde (2016c) en de samenvatting over adaptieve leeromgevingen.

Tot slot

De vraag is nu of feedback die leerlingen krijgen in een digitale leeromgeving de instructie van de leerkracht minder belangrijk of zelfs overbodig maakt. Op basis van de door ons bestudeerde literatuur concluderen we dat zo’n digitale leeromgeving wellicht bepaalde aspecten van het geven van feedback van de leerkracht over kan nemen, zoals bijvoorbeeld informatie geven over of een opdracht goed/fout beantwoord is, met bijbehorende extra uitleg. Maar de instructie van de leerkracht blijft daarbij wel cruciaal (Hattie & Timperley, 2007). Kamphuis en Vernooy (2013) stellen op basis van het werk van Hattie (2009) dat effectieve feedback integraal deel moet uitmaken van de instructie.

Met uitsluitend feedback in een digitale leeromgeving kan een leerling maar moeilijk antwoord krijgen op de drie vragen ‘waar ga ik naar toe, wat heb ik gedaan en wat is de volgende stap’, daarvoor is (de instructie van) een leerkracht noodzakelijk. Met andere woorden: feedback: moet nauw verbonden zijn met de instructie van de leerkracht en kan er zeker niet zonder.

Geraadpleegde bronnen

  • Bokhove, C., & Drijvers, P. (2012). Effects of feedback in an online algebra intervention. Technology, Knowledge and Learning, 17(7), 43–59.
  • Hattie, J.A.C. (2009). Visible learning: A synthesis of over 800 meta-analyses relating to achievement. London, UK: Routledge.
  • Hattie, J., & Timperley, H. (2007). The power of feedback. Review of Educational Research, 77(1), 81- 112.
  • Kamphuis & Vernooy (2011). Feedback geven. Een sterke leerkrachtvaardigheid. In Basisschoolmanagement (7), 4-9.
  • Kennisrotonde (2016a). Kan het geven van feedback de motivatie en leerresultaten van studenten positief beïnvloeden en wat is effectieve feedback? (KR.089) Den Haag: Kennisrotonde. https://www.nro.nl/kennisrotondevragenopeenrij/effect-van-feedback-op-motivatie-en-leerresultaten/
  • Kennisrotonde (2016b). Hoe en hoe vaak zou je een leerling moeten belonen in een online oefenprogramma om de leerling zo goed mogelijk te motiveren en te laten presteren (KR.010) Den Haag: Kennisrotonde. https://www.nro.nl/kennisrotondevragenopeenrij/leerling-belonen-online-oefenprogramma/
  • Kennisrotonde (2016c). Wat biedt een adaptieve leeromgeving leerlingen en welke rol heeft de leraar daarin? (KR.088) Den Haag: Kennisrotonde. https://www.nro.nl/kennisrotondevragenopeenrij/biedt-adaptieve-leeromgeving-leerlingen-en-welke-rol-leraar-daarin/
  • Kroesbergen, E. H., & van Luit, J. E. (2003). Mathematics interventions for children with special educational needs: A meta-analysis. Remedial and special education, 24(2), 97-114.
  • Van der Kleij, F., Feskens, R. & Eggen, T. (2015). Effects of Feedback in a ComputerBased Learning Environment on Students ’ Learning Outcomes: A Meta-analysis. Review of Educational Research, 85(4), 475-511.

Meer weten?

De website Wij-leren.nl biedt verschillende artikelen over directe feedback bij digitale leermiddelen:

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Gerelateerd

Cursus
Intercollegiaal coachen
Intercollegiaal coachen
Het leren coachen van gelijkwaardige collega`s
Medilex Onderwijs 
E-learning module
Wat is formatieve evaluatie?
Wat is formatieve evaluatie?
Online module over formatieve evaluatie
Wij-leren.nl Academie 
Leren zichtbaar maken
Leren zichtbaar maken - John Hattie.
Arja Kerpel
Digitale feedback 2
Directe feedback in digitale leermiddelen; succes gegarandeerd? - deel 2
Pepijn Dousi
Digitale feedback
Directe feedback in digitale leermiddelen; succes gegarandeerd? - deel 1
Pepijn Dousi
Leerbevorderende feedback
Feedback in de praktijk, hoe doe je dat?
Lia Voerman
Feedback op emotie
Wanneer draagt feedback bij aan leren?
Lia Voerman
Positieve feedback
Een ander perspectief op - hardnekkige - opvattingen over feedback
Lia Voerman
Motivatie door feedback
Meer motivatie door oplossingsgerichte feedback
Dirk van der Wulp
In gesprek met ChatGPT over kindgericht onderwijs
In gesprek met ChatGPT over kindgericht onderwijs
Machiel Karels
AI docenten lerenden
Hoe AI lerenden en docenten in staat stelt hun werk beter te doen
Wilfred Rubens


Inschrijven nieuwsbrief

Inschrijven nieuwsbrief



Inschrijven nieuwsbrief

[extra-breed-algemeen-kolom2]



feedback
formatief toetsen

 

Mis geen bijdragen

Inschrijven nieuwsbrief

Volg wij-leren.nl

Volg ons op LinkedIn Volg ons op twitter Volg ons op facebook Volg ons op instagram Volg ons op pinterest