Leren leerlingen beter schrijven met een pen op papier of met een pen op een beeldscherm?

Geplaatst op 24 september 2019

Samenvatting

Schrijven op papier of op een beeldscherm leidt niet tot dezelfde schrijfresultaten, zo laat recent onderzoek zien. Het gladdere oppervlak van het beeldscherm heeft gevolgen voor de schrijfhandelingen en het schrijfproduct. Dat geldt vooral voor de schrijfsnelheid (hoger), de lettergrootte (groter) en de handschriftkwaliteit. Deze handschriftkwaliteit is met name voor jonge schrijvers die op een tablet schrijven lager. Het lijkt daarom vooralsnog niet raadzaam om tablets te gebruiken om te leren schrijven.

Kinderen ontwikkelen hun handschrift tussen 6 en 15 jaar. Vóór de leeftijd van 10 jaar zijn de schrijfbewegingen nog relatief langzaam en vragen om grofomotorische en visuele controle door de schrijver. Vanaf de leeftijd van 14-15 jaar verlopen schrijfbewegingen snel en geautomatiseerd, waardoor geheugencapaciteit vrijkomt voor hogere orde schrijfprocessen. Dus, met het toenemen van de leeftijd neemt de bewuste aandacht voor schrijfbewegingen af en de controle daarover toe.

Schrijven op een beeldscherm of op papier

Naast het leren schrijven van letters en woorden met pen of potlood op papier, kan dat sinds kort ook met een plastic pen (pencil) op een tablet. Hierbij wordt de positie van de pen op het beeldscherm elektromagnetisch vastgelegd. Naar deze manier van leren schrijven is nog weinig onderzoek gedaan, maar zeer recent zijn er enkele onderzoeken gepubliceerd.

Op papier leren jonge leerlingen beter schrijven

Als we een handschrift beoordelen, kunnen we kijken naar het product, dat wil zeggen naar de schriftgrootte, letterafstand, woordafstand, regelvoering en de letterverhoudingen. Of we kijken naar het schrijfproces, dat wil zeggen schrijfsnelheid en veranderingen daarin, stops, schrijfduur. Onderzoeken vergeleken de schrijfvaardigheid op papier en op een tablet van verschillende groepen schrijvers: vijfjarige kleuters, leerlingen in groep 4 en volwassenen. De kwaliteit van het handschrift van zowel de kleuters als de leerlingen in groep 4 was hoger als ze met pen op papier schreven.

Waarschijnlijk werden de schrijfhandelingen op de tablet beïnvloed door het gladdere oppervlak. Bovendien schreven leerlingen in groep 4 op de tablet langzamer dan volwassenen en pauzeerden de leerlingen langer. Alle groepen schreven grotere letters op de tablet met grotere snelheid (sneller dan op papier). De grotere letters en de snelheid worden verklaard door het feit dat de plastic pen makkelijker beweegt/glijdt over het oppervlak.

Hoe jonger de leerlingen hoe groter de verschillen tussen schrijven op papier en schrijven op een scherm, omdat de schrijfbewegingen nog niet zijn geautomatiseerd.

Het is waarschijnlijk niet raadzaam om tablets te gebruiken bij het aanleren van handschrift en schrijven. Het gladde oppervlak zou een extra uitdaging zijn, vooral bij de controle over de uitvoering van de motorische schrijfprocessen.

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: José van der Hoeven (Kennismakelaar Kennisrotonde) Vraagsteller: po-instelling - schoolleider

Vraag

Is er een verschil in invloed tussen schrijven met een crayon/pencil op een beeldscherm en schrijven op papier op de ontwikkeling van de schrijfvaardigheid van leerlingen op de basisschool?

Kort antwoord

Uit het beperkte maar zeer recente beschikbare onderzoek komt naar voren dat het schrijven op papier of op een beeldscherm niet tot dezelfde schrijfresultaten leidt. In alle onderzoeken blijkt het gladdere oppervlak van het beeldscherm gevolgen te hebben voor het schrijfproces en dan met name de schrijfsnelheid (hoger) en voor het schrijfproduct, met name de lettergrootte (groter) en de handschriftkwaliteit (die voor jonge schrijver bij het schrijven op een tablet lager is). Op basis van onderzoek lijkt het vooralsnog niet raadzaam om tablets te gebruiken bij het aanleren van handschrift en schrijven in het onderwijs.

Toelichting antwoord

Handschriftontwikkeling vindt plaats tussen 6 en 15 jaar en wordt gekenmerkt door een geleidelijke afname van de bewuste aandacht voor schrijfbewegingen en een toenemende controle daarover. Deze ontwikkeling resulteert in automatisering van deze bewegingen. Vóór de leeftijd van 10 jaar zijn de schrijfbewegingen nog relatief langzaam en vragen om grapho-motorische en visuele feedback. Oefening zorgt daarbij voor de ontwikkeling van unieke motorprogramma’s in de hersenen voor elke letter van het alfabet. Vanaf de leeftijd van 14-15 jaar verlopen schrijfbewegingen snel en geautomatiseerd, waardoor geheugencapaciteit vrijkomt voor hogere orde schrijfprocessen (Huber & Headrick, 1999).

Als we een handschrift beoordelen, kunnen we kijken naar het product, dat wil zeggen naar de schriftgrootte, letterafstand, woordafstand, regelvoering en de letterverhoudingen (zie ook Jolink e.a., 2012), of naar het schrijfproces, dat wil zeggen schrijfsnelheid en veranderingen daarin, stops, schrijfduur.

In het onderwijs wordt het schrijven van letters en woorden vaak aangeleerd met pen of potlood op papier, maar recent is het ook mogelijk om te leren schrijven op een device, met plastic pen op een tablet. Bij deze laatste optie wordt de positie van de pen op het beeldscherm elektromagnetisch vastgelegd. Naar deze manier van leren schrijven is nog weinig onderzoek gedaan, maar zeer recent zijn er enkele onderzoeken gepubliceerd.

Onderzoek naar schrijven op een scherm of op papier

Alamargot & Morin (2015) vergeleken leerlingen in groep 4 basisonderwijs en derde klas voortgezet onderwijs, die het alfabet en hun eigen naam schreven op verschillende ondergronden. Zij vonden dat beide groepen minder leesbaar en grotere letters schreven op de tablet dan op papier, als gevolg van de gladde ondergrond. De leerlingen van groep 4 vertoonden meer pauzes in het schrijven en de leerlingen in klas 3 vo schreven sneller en hadden een hogere pendruk bij het schrijven op de tablet.

Gert et. al. (2016) vergeleken de schrijfvaardigheid van volwassenen op papier en op een tablet. Ook de schrijfbewegingen van volwassenen worden beïnvloed door de verschillen in gladheid van de ondergrond. Daarbij bleken volwassen hun schrijfbewegingen snel aan te kunnen passen aan het gladdere oppervlak van de tablet door de letters te vergroten en de pendruk te reguleren.

Gert et. al. (2016-2) vergeleken daarnaast de schrijfvaardigheid van verschillende groepen schrijvers: vijfjarige kleuters, leerlingen in groep 4 en volwassenen. Zowel de kleuters als de leerlingen in groep 4 hadden een hogere handschriftkwaliteit als ze met pen op papier schreven. Waarschijnlijk werden ze op de tablet gehinderd door het gladdere oppervlak. Ook werd aangetoond dat leerlingen in groep 4 in vergelijking met volwassenen op de tablet langzamer schreven en langer pauzeerden. Alle groepen schreven grotere letters op de tablet met grotere snelheid (sneller dan op papier).

De grotere letters en de snelheid zouden erop kunnen wijzen dat de plastic pen makkelijker beweegt/glijdt over het oppervlak. Hoe jonger de leerlingen hoe groter de verschillen tussen schrijven op papier en schrijven op een scherm, omdat de schrijfbewegingen nog niet zijn geautomatiseerd. Bij de uitvoering van veeleisende taken (bijvoorbeeld zigzaglijnen trekken) die verschillen in schrijven op papier en beeldscherm opleverden, kon duidelijk worden aangetoond dat leerlingen in groep 4 halverwege de handschriftontwikkeling zijn.

Guilbert, Alarmagot en Mrorin (2018) vergeleken de motorische en visuele feedback bij het schrijven op een tablet van leerlingen van groep 4 en 7 en volwassenen. De proefpersonen schreven brieven en losse woorden. Er was sprake van een interactie tussen de motorische en visuele feedback en de lettergrootte, schrijfsnelheid en leesbaarheid voor alle leeftijden. Tussen groep 4 en 7 nam de leesbaarheid bij geïsoleerde woorden af, maar die nam bij volwassenen weer toe. Naarmate de leeftijd hoger werd, nam de schrijfsnelheid toe en verminderden de pauzes in het schrijfproces.

Wat betekent dit voor de praktijk

Uit het beschikbare onderzoek blijkt dat het schrijven op papier of een beeldscherm verschillen in de ontwikkeling van het handschrift laat zien. In alle onderzoeken blijkt dat het gladdere oppervlak van het beeldscherm gevolgen heeft voor de schrijfsnelheid (hoger) en de lettergrootte (groter). Ook blijkt het schrijven op papier tot een hogere handschriftkwaliteit bij jonge leerlingen te leiden.

Gert et. al. (2016-2) concluderen op basis van hun onderzoek dat zij eraan twijfelen of het raadzaam is om tablets te gebruiken bij het aanleren van handschrift en schrijven. Het gladde oppervlak van een device zou voor een extra uitdaging voor schrijvers tot 14 jaar zorgen met name bij de controle over de uitvoering van de motorische schrijfprocessen.

Geraadpleegde bronnen

  • Alamargot, D., Morin, M.F, (2015). Does handwriting on a tablet screen affect students graphommotor execution? A comparison between grades two and nine. Human movement science, 44, 32-41. https://doi.org/10.1016/j.humov2015.08.011
  • Gerth, S., Dolk, T., Klassert, A., Fliesser, M., Fischer, M., Nottbusch, G. & Festman, J. (2016). Adapting to the surface: A comparison of handwritng measures when writing on a tablet computer and on paper. Human movement science, 48, 62-73. https://doi.org/10.1016/j.humov2016.04.006
  • Gerth, S., Dolk, T., Klassert, A., Fliesser, M., Fischer, M., Nottbusch, G. & Festman, J. (2016-2). Is Handwriting Performance Affected by the Writing Surface? Comparing Preschoolers', Second Graders', and Adults' Writing Performance on a Tablet vs. Paper. Frontiers in psychology 7 (2016). Article 1308.
  • Guilbert, J., Alamargot, D. & Morin, M-F. (2018). Handwriting on a tablet screen. Role of visual and proprioceptive feedback in het control of movement by children and adults. Human movement science: In press. https://doi.org/10.1016/j.humov2018.09.001.
  • Huber, R.A. & Headrikck, A.M. (1999). Handwriting Identification: Facts and Fundamentals. Boca Raton, London, New York, Washington D.C.: CRC Press.
  • Jolink, A.,Keune, K.,Krom, R.,van Til, A.& van Weerden, J. (2012). Balans van de handschriftkwaliteit in het basis- en speciaal basisonderwijs 2. Uitkomsten van de peilingen in 2009. Uitgave Stichting Cito Instituut voor Toetsontwikkeling 2012: PPON-reeks nummer 50.
  • Geraadpleegd: 20-12-2018 op: https://www.cito.nl/kennis-en-innovatie/kennisbank/ppon-47-balans-van-de-handschriftkwaliteit-in-bo-en-sbo-2-ppon-reeks-nummer-50

 

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Gerelateerd

Congres
Leesproblemen en dyslexie
Leesproblemen en dyslexie
Herken en begeleid leerlingen met stagnaties bij lezen
Medilex Onderwijs 
Schrijven of typen?
Schrijven versus typen: wat zegt de neurowetenschap?
redactie
Nut van verhalen bij dyslexietherapie
Het nut van verhalen schrijven bij dyslexietherapie
redactie
Schrijfonderwijs verbeteren
Schrijfproducten verbeteren alleen door formatieve evaluatie op doelen!
Helèn de Jong


Inschrijven nieuwsbrief

Inschrijven nieuwsbrief



Inschrijven nieuwsbrief

Animatie: Schrijven versus typen
Animatie: Schrijven versus typen
redactie
[extra-breed-algemeen-kolom2]



dysgrafie
motorische ontwikkeling
schrijfontwikkeling

 

Mis geen bijdragen

Inschrijven nieuwsbrief

Volg wij-leren.nl

Volg ons op LinkedIn Volg ons op twitter Volg ons op facebook Volg ons op instagram Volg ons op pinterest