Interne hindernissen in de persoonlijkheidsontwikkeling van hoogbegaafde kinderen en jongeren (1)

Carl D'hondt

Orthopedagoog bij

Dit artikel is in samenwerking geschreven met Hilde Van Rossen

 

In twee vorige artikelen hebben wij beschreven welke interne hindernissen een negatieve impact hebben op de leerprocessen van hoogbegaafde leerlingen. Onze twee volgende bijdragen gaan over interne hindernissen die een negatieve invloed hebben op de persoonlijkheidsontwikkeling van hoogbegaafde kinderen en jongeren.
 

In deel 1 beschrijven wij hoe bepaalde hoogbegaafde kinderen in de knoei raken met zichzelf door een gebrek aan zelfvertrouwen en door een extreem kritische houding.

In deel 2 bespreken wij de remmende werking van eigengereidheid, overdreven perfectionisme en onvolgroeide executieve functies.
 

Wij illustreren het geheel met voorbeelden uit onze 30-jarige ervaring in de begeleiding van ouders en leraren van hoogbegaafde kinderen en van de kinderen zelf.

Hoogbegaafde kinderen en jongeren leren gemakkelijk in een heel snel tempo, met veel diepgang en vaak ook in een breed gamma van interessedomeinen.
 

Sinds de eeuwwisseling is de doorsnee-opvatting over hoogbegaafdheid drastisch gewijzigd. Voorheen werd hoogbegaafdheid veelal nog gezien als iets statisch, waarmee je geboren wordt, een intern en individueel gegeven, dat met een éénmalige intelligentietest gedetecteerd kon worden enz.
 

Sindsdien is men hoogbegaafdheid meer en meer gaan zien als iets dynamisch, met een constructieve interactie tussen individu en omgeving als een cruciale conditie, iets dat dus ontwikkeld moet worden en begeleid en waarbij een diepgaande, individuele aanpak wenselijk is (mentoring, tutoring) (1) enz.

 

Hoogbegaafdheid ontwikkelt zich niet in het luchtledige, maar in en door een bepaald sociaal - historisch klimaat. Als het milieu positief inspeelt op de talenten van de kinderen kunnen zij zich doorgaans goed ontplooien.

Zij krijgen dan van thuis uit de nodige steun en aanmoediging; op school en in de naaste omgeving is er een gepast leeraanbod of zijn er stimulerende activiteiten in allerlei parascolaire hobbyclubs. Hun vriendenkring waardeert hen en heeft een positieve invloed op hun ontwikkeling.

De ontplooiing van hoogbegaafdheid is niet zo rechtlijnig als algemeen wordt gedacht. Veel hoogbegaafde jongeren worden afgeremd door interne condities. De jongere is zich vaak niet bewust van deze obstakels of negeert ze. Een goede mentor kent deze struikelblokken en zal pogingen ondernemen opdat de jongere zich meer bewust wordt van deze barrières en zal hem / haar helpen om er actief tegen in te gaan.

In wat volgt beschrijven wij de voornaamste interne hindernissen voor hoogbegaafde kinderen en geven wij adviezen om het negatief effect tot een minimum te herleiden.

In tegenstelling tot wat de meeste mensen denken is zelfvertrouwen geen vanzelfsprekend gegeven bij hoogbegaafde kinderen en jongeren. Er zijn heel wat externe factoren die hun zelfvertrouwen kunnen aantasten, zoals permanente druk van volwassenen om te excelleren, een niet-adequaat leeraanbod op school, waardoor verveling en verkeerde leerattitudes ontstaan, onbegrip of uitsluiting door leeftijdgenoten.

 

Er zijn echter ook interne factoren die het zelfvertrouwen bij hoogbegaafde kinderen bedreigen. Zij ontwikkelen zich (zeer) dyssynchroon. Dit betekent dat er een zwakke synchronisatie is tussen hun verschillende ontwikkelingsaspecten. De cognitieve ontwikkeling bijvoorbeeld loopt dan sterk voorop op de motorische, emotionele, sociale … ontwikkeling. Als de cognitieve ontwikkeling sterk vooruit loopt op de motorische ontwikkeling en op de ontwikkeling van de praktische intelligentie, krijgen we vaak het fenomeen te zien: "schitterende ideeën, maar de uitvoering ervan is een ramp !!".
 

Hoogbegaafde kinderen zijn ook zeer sensitief, kunnen complexe gehelen waarnemen, maar missen nogal eens het geduld om deze verbanden op een "begrijpelijke" wijze uit te leggen.

Door al deze fricties voelen sommige hoogbegaafde kinderen zich een vreemde eend in de bijt.

 

Gebrek aan zelfvertrouwen heeft alles te maken met gevoelens van minderwaardigheid. Dit wordt constant gevoed door gebrekkige zelfaanvaarding (https://wij-leren.nl/zelfaanvaarding-positieve-psychologie.php). Eén van de cruciale elementen in gebrekkige zelfaanvaarding is het gegeven dat men de lat steeds te hoog legt voor zichzelf. Men streeft een onrealistisch hoog Ik-ideaal na en ligt voortdurend in conflict met zichzelf omdat men dagelijks geconfronteerd wordt met de zwakkere kanten van zichzelf.

 

Op momenten dat het goed gaat (flow in het leven) treedt bovendien een bijzonder mechanisme in werking. Men slaat dan over naar het tegenovergestelde zodat gevoelens van superioriteit de kop opsteken. Velen voelen zich op deze momenten zo goed dat ze niet kunnen nalaten om deze gevoelens van superioriteit (uitbundig) te etaleren. Zij eisen van de omgeving een onomwonden bevestiging dat ze wel waardevol zijn en willen bijgevolg bewonderd worden of op z’n minst gewaardeerd. Deze vergelijking met anderen en de innerlijke dwang om zichzelf als superieur te doen gelden, komt bij veel mensen vernederend over. In plaats van bewondering volgt nogal eens bitsige afwijzing en uitsluiting. Op deze wijze vallen deze personen telkens opnieuw in een diepe put van onzekerheid en gekrenkt zelfvertrouwen.
 

Andere kinderen vinden een onopvallende uitweg. Zij isoleren zich, laten zich niet kennen en gaan competitie uit de weg..

 

Sofie is een meisje van 10 jaar. Zij schrijft geregeld buitengewoon mooie verhalen, waarmee zij heel ver voorop is op haar leeftijd.

Als de leerlingen als huistaak de opdracht krijgen een opstel te schrijven, dan maakt zij er telkens een tweede, vereenvoudigde versie van. Zij houdt het origineel bij zich en geeft op school de tweede, vereenvoudigde versie af, waarvoor zij van de juf haast altijd lovende woorden krijgt.
 

Op zekere dag ontdekt haar mama enkele verhalen op de kamer van Sofie. Zij kan haar ogen niet geloven … maar vreest ook een ogenblik dat Sofie deze verhalen gewoon heeft overgeschreven. Als haar dochter 's avonds thuis komt, brengt mama het onderwerp voorzichtig ter sprake. Eerst ontkent Sofie dat de verhalen van haar hand zijn en beweert ze dat ze het heeft overgeschreven. "En, van welke schrijver zijn deze verhalen wel?" wil mama weten. Sofie valt door de mand. Het heeft geen zin de waarheid te blijven verdraaien. Zij biecht alles op en geeft toe dat zij steeds een tweede versie maakt voor de juf. "Maar waarom toch Sofie? Waarom doe je zoiets? Dit zijn uitmuntende verhalen, je hebt een buitengewoon gevoel voor taal, de opbouw van de verhalen is wondermooi … en toch wil je dit alles verstoppen. Dit begrijp ik niet! Zijn er misschien nog andere vakken waarbij je hetzelfde doet?"

 

Het vervolg van het verhaal heeft geen belang voor het punt dat wij willen maken. Sommige hoogbegaafde kinderen nemen een low profile aan en vermijden angstvallig om op te vallen als hoogbegaafde, want dit leidt enkel maar tot torenhoge verwachtingen bij volwassenen of zelfs bij leeftijdgenoten en tot voortdurende stress bij henzelf.

 

Zelfvertrouwen is iets dat je van anderen krijgt. Het maakt het sociale leven zeer rijk en divers, maar kan een kruisweg worden indien het kleine sprankeltje zelfvertrouwen telkens weer de kop wordt ingedrukt. Hoogbegaafde personen kunnen op hun weg naar volgroeide hoogbegaafdheid veel interne hindernissen tegenkomen die van deze weg een echte lijdensweg kunnen maken. Gelukkig de hoogbegaafde kinderen die wijze ouders hebben of een wijze mentor, mensen die deze obstakels kennen en weten hoe ze de kinderen op weg kunnen helpen om deze hindernissen te nemen. 

 

Volwassenen kunnen het kind steunen door het meer vertrouwd te maken met de psychologische situatie waarin het zich bevindt. Een vertrouwenspersoon die de ware toedracht kan blootleggen van sociale wrijvingen, die inherent zijn aan hoogbegaafdheid, kan bevrijdend werken op de psychologische last die het kind ondervindt.
 

Leer de jongere niet al te snel te reageren op fouten van anderen. Het opgeheven vingertje van de hoogbegaafde leerling die steeds ieder klein foutje wil corrigeren, is spreekwoordelijk. Het is veel beter om zijn reactie wat uit te stellen en het "foutje" te kaderen binnen de totale context. Zo zal vaak blijken dat het over een detail gaat dat weinig of niets met de kern van de zaak te maken heeft.
 

De neiging om telkens de puntjes op de i te zetten komt vaak over als vitten of zelfs "intimidatie". Wanneer de fout echter gekaderd wordt binnen de totale context blijkt daaruit dat men "geluisterd" heeft en dat men een opmerking wil maken over de kern van de zaak en niet over het eerste het beste detail.
 

Hoogbegaafde kinderen mogen natuurlijk wel opkomen voor hun mening of voor correcte info maar tegelijk moeten zij ook rekening leren houden met de gevoelens dat dit bij anderen oproept (2). Respectvolle dialoog is iets anders dan blind gaan voor correcte informatie.

 

Breuken in het zelfvertrouwen vormen de voornaamste interne obstakels die bij hoogbegaafde kinderen en jongeren de verdere groei als "persoon" kunnen verhinderen.

Veel hoogbegaafde personen hebben de neiging om overdreven kritisch te zijn zowel tegenover zichzelf als tegenover anderen. Zij leggen de lat meestal (altijd) heel hoog en dit kan kwalijke gevolgen hebben.

Zij kunnen moeilijk aanvaarden dat ze iets niet kennen of kunnen en weigeren bijgevolg vaak hulp. Ze willen alles zelf uitzoeken, zelf ontdekken of oplossen en ervaren zichzelf als een "failure" als ze daarbij hulp nodig zouden hebben.

Ze eisen ook van zichzelf dat hun werk perfect is. Zij leven met het motto: "als ik het niet perfect kan doen, dan doe ik het liever niet!". Op deze wijze stellen zij veel zaken uit en gaan ze risico's uit de weg; ze doen er alles aan om zichzelf niet als mislukkeling te ervaren.

 

Als jongere exploreren zij zichzelf niet in totaliteit, maar beperken zich tot de waardevolle aspecten van hun persoon. Hun zwakkere kanten verdwijnen in de black box. Faalangst en een overtrokken focus op het eigen imago treden in de plaats van zelfrealisatie en trouw aan eigen aspiraties. Deze personen worden niet enkel inauthentisch tegenover zichzelf, maar spiegelen constant een beeld voor van zichzelf dat veel te geflatteerd is.. Hierdoor voelen zij zich permanent gedwongen om dit beeld tegenover anderen in stand te houden.
 

Wie zichzelf niet ten volle aanvaardt en geen vrede kan nemen met sommige minder waardevolle aspecten van zichzelf, is meestal geneigd om principieel te denken en mildheid te zien als een teken van zwakte. Zij zijn doorgaans ook overdreven kritisch tegenover anderen en leggen ook voor hen de lat veel te hoog.

 

"Gedurende onze opleiding als burgerlijk ingenieur brachten wij geregeld bezoeken aan buitenlandse bedrijven. Op één van deze bezoeken kregen we uitleg van de hoofdingenieur van een internationaal gerenommeerd Duits bedrijf. Tijdens zijn uitleg werd het voor mij duidelijk dat hij één en ander verkeerd voorstelde en zelfs de toepassing van een wiskundige formule was onjuist. Toen ik het woord kreeg, wees ik hem daarop en ik merkte hoe hij nerveus werd en zich met allerlei kunstgrepen probeerde te redden.

 

Toen ik apetrots thuiskwam en het voorval uit de doeken had gedaan, was de reactie van mijn moeder: "alles goed en wel, maar kan je je inbeelden hoe die man zich gevoeld moet hebben na jouw kritiek?". Ik was inderdaad zo gefocust op de zaak, op de objectieve werkelijkheid, dat ik geen enkel moment aan de subjectieve, de psychologische kant had gedacht. Ik ben mijn moeder nog steeds dankbaar voor deze levensles. Deze directe repliek is voor mij een richtsnoer geweest voor de rest van mijn leven."

 

Innerlijke hindernissen (o.a. moeilijk hulp kunnen aanvaarden, overdreven perfectionisme en uitstelgedrag, zwakke zelfaanvaarding, gebrek aan mildheid tegenover anderen enz.) zijn vaak diep ingewortelde levensattitudes, die het sociaal contact van hoogbegaafde personen bemoeilijken en problemen creëren om vriendschappen aan te gaan of te behouden. Sommigen wringen zich voortdurend in allerlei bochten en houden daardoor weinig energie over om zich als persoon te realiseren en een positieve impact te hebben op hun omgeving. Extreem kritisch zijn tegenover anderen en zichzelf ondermijnt voortdurend het zelfvertrouwen, dat de voornaamste bouwsteen is voor constructieve hoogbegaafdheid. 

Het groeipad naar hoogbegaafdheid is geen rechtlijnige weg. Er zijn heel veel hindernissen. Gelukkig hebben de meeste hoogbegaafde kinderen voldoende veerkracht om deze obstakels autonoom te nemen.

Vooral kinderen die bereid zijn om de (vaak "losse" of onbedoelde) raad en tips van volwassenen te verwerken tot persoonlijke richtlijnen, vinden intuïtief hun weg door een terrein waarop zij weinig of geen voorbeelden of modellen vinden om na te volgen.
 

Voor hoogbegaafde kinderen die het wel moeilijker hebben is "discrete" hulp van volwassenen meestal noodzakelijk. Ook hier dringt de volwassene zich beter niet al te nadrukkelijk op maar zal proberen meer openheid te creëren bij het kind zodat het de groeiproblemen leert zien en eraan kan werken.

(1) Mentoring is ruimer dan training of coaching.

Training is gericht op een specifieke vaardigheid en streeft een direct resultaat na, terwijl coaching ruimer is , een breder veld omvat en de leerling begeleidt in het vinden van oplossingen. Bij mentoring of tutoring gaat men nog veel verder. Ook de "mind" wordt er bij betrokken.

 

De samenwerking tussen mentor en mentee is wederzijds. De mentor probeert de dieptepersoonlijkheid van de mentee te bereiken en de beste eigenschappen aan de oppervlakte te brengen. De fijne neus van een mentor (leerkracht) voor de manier waarop een leerling observeert, kennis opbouwt en reageert op interacties binnen de klas, draagt in belangrijke mate bij tot leerprocessen die als persoonlijk en maatschappelijk relevant worden beleefd.

 

(2) Heel wat hoogbegaafde jongeren hebben problemen met assertiviteit en dit om verschillende redenen. Sommigen vrezen dat ze arrogant of agressief zullen overkomen. Anderen verschonen voortdurend het ongepast gedrag van bepaalde personen. Nog anderen hebben vroeger een blauwtje gelopen en durven geen risico's meer nemen. Veel hoogbegaafde personen relativeren al te vaak allerlei conflicten in hun omgeving. Ten slotte zijn er hoogbegaafde personen die ieder conflict uit de weg gaan omdat ze vrezen dat dit hun creativiteit ondermijnt.

 

Assertiviteit bevordert "gelijkheid" in menselijke relaties, stelt ons in staat om onze eigen belangen te verdedigen, om op te komen voor onszelf zonder de belangen van anderen te miskennen. Doelgerichte training in assertiviteit kan voor sommige hoogbegaafde kinderen een geschenk zijn voor het leven.

Paul Filipiak

Taalleesdeskundige bij Filipiak Educatie en Multimedia

Leesstrategieën en leesdoelen - Lezen met denkstrategieën (9)