Behoedzaam innoveren van een digitaal portfolio

Maaike van de Loo

Manager Onderwijs en groepsleerkracht bij Kindcentrum de Groote Wielen

Geplaatst op 10 oktober 2019

Scholen voeren vernieuwingen vaak in zonder vooraf goed na te denken over het waarom en zonder het beoogde effect van de vernieuwing te evalueren. In dit artikel staat het behoedzaam innoveren centraal. Het artikel geeft een aantal praktische tips in welke stappen je kunt doorlopen om een innovatie stevig in een organisatie neer te zetten. Na iedere stap wordt een doorkijkje gegeven naar hoe een ontwikkelteam deze stappen, met het invoeren van een digitaal portfolio, heeft doorlopen.

Het inzetten van een digitaal portfolio biedt de mogelijkheid om leerlingen zelf te laten werken aan persoonlijke leerdoelen en kan op die manier een bijdrage leveren aan het stimuleren van de zelfsturende vaardigheden. Echter gaat dit niet vanzelf. Voordat een school een innovatie als een digitaal portfolio gaat invoeren, is het belangrijk om een aantal stappen te doorlopen. Het rapport van de Staat van het Onderwijs van 2019 roept scholen niet voor niets op tot ‘behoedzaam innoveren’.

Het is bij innovaties essentieel dat een school de eigen visie vertaalt in concreet geformuleerde doelen, scherp evalueert of ze deze doelen behaalt en vervolgstappen hierop afstemt.

Dat is geen eenvoudige opgave in een tijd waarin veranderingen elkaar snel opvolgen en de werkdruk hoog is. Waar haal je de tijd vandaan om met de hele organisatie alle stappen van een innovatie te doorlopen als er vijf vernieuwingen op de agenda staan? Het werken in ontwikkelteams biedt hiervoor een oplossing. Het biedt de mogelijkheid om innovaties eerst in een kleinere groep concreet te maken en tot leven te wekken, om ze vervolgens stevig in de hele organisatie neer te kunnen zetten (Mars, 2016).

Als je in een kleine groep alle stappen van een vernieuwing doorloopt, kun je het goed overbrengen naar het hele team.

Hieronder worden acht stappen beschreven die bijdragen aan het stevig neerzetten van een innovatie in de organisatie. Bij iedere stap wordt een doorkijkje gegeven naar hoe dat deze stap er in de praktijk uit heeft gezien voor het ontwikkelteam zelfsturing wat zich heeft bezig gehouden met de innovatie ‘zelfsturend leren met een digitaal portfolio’.

Stap 1: Analyseren van het curriculum

Een goed uitgangspunt voor het starten van een innovatie is het maken van een curriculumanalyse. In een curriculumanalyse wordt aan de hand van het curriculaire spinnenweb van Van den Akker (2016) een aspect uit het curriculum op verschillende componenten geanalyseerd. Per component wordt gekeken naar wat er beoogd is, wat er uitgevoerd wordt, wat er bereikt is en welke discrepanties er zijn. Daardoor wordt inzichtelijk gemaakt wat de ontwikkelpunten van de organisatie zijn en kunnen er onderbouwde keuzes gemaakt worden voor innovaties.

Doorkijkje ontwikkelteam zelfsturing
Uit de curriculumanalyse op het gebied van zelfsturing kwam naar voren dat de afgelopen jaren de weg van zelfsturing is ingeslagen; leerlingen vullen twee keer per jaar een kindrapport in, er worden ouder-kind gesprekken gevoerd waarin persoonlijke leerpunten worden besproken, er worden doelenposters gebruikt bij het rekenen, etc. Er is alleen geen duidelijk pad uitgezet, de activiteiten vinden onsamenhangend en leerkrachtafhankelijk plaats. Een digitaal portfolio biedt de mogelijkheid om deze activiteiten met elkaar te verbinden en om de verantwoordelijkheid voor het leren meer bij de leerling in plaats van de leerkracht te leggen.

Stap 2: Voeren van een kennisdialoog

Het ontwikkelen van een gemeenschappelijke visie en strategie is van groot belang bij innovaties (Kotter, 2002). Wat voorwaardelijk is voor het ontwikkelen van deze gemeenschappelijke visie is het hebben van kennis en dit met elkaar delen (Rogers, 2003). Het voeren van een kennisdialoog is hiervoor een zeer bruikbaar middel. In een kennisdialoog vindt interactie plaats over concepten die in relatie staan tot de vernieuwing. Dit zorgt niet alleen voor het vergroten van kennis, maar ook voor het delen van mentale modellen en het ontwikkelen van eenzelfde taal. Een bruikbare tool bij de kennisdialoog is het maken van een conceptmap (Novac & Cañas, 2008).

Doorkijkje ontwikkelteam zelfsturing
Het ontwikkelteam is naar aanleiding van citaten uit de literatuur met elkaar in dialoog gegaan over het concept zelfsturing. Na het formuleren van de ‘why’ is een digitale conceptmap gemaakt waarin de theorie rondom zelfsturing in verband is gebracht met de visie.

Stap 3: Bepalen van het doel

Zicht hebben op leerdoelen is voorwaardelijk voor het sturen van het leerproces (Van den Bergh & Ros, 2017). Dat geldt niet alleen op leerling niveau, maar ook op leerkrachtniveau. Wanneer duidelijk is wat het doel van een innovatie is, kunnen er in het innovatieproces bewuste keuzes gemaakt worden die aansluiten bij de visie en de organisatie.

Doorkijkje ontwikkelteam zelfsturing
Het ‘hoofddoel’ van het digitaal portfolio is dat de zelfsturende vaardigheden van leerlingen worden gestimuleerd. Dat betekent voor leerlingen dat ze zelf doelen kunnen stellen, een plan kunnen maken om het doel te behalen, het proces kunnen monitoren en na afloop kunnen evalueren of het doel behaald is. Het doel van het portfolio voor de leerlingen is het stimuleren van de metacognitieve vaardigheden, de motivatie en de zelfverantwoordelijkheid Hattie, 2013; Kostons, et al., 2014, Zimmerman, 2002). Het doel voor de leerkrachten is dat ze het proces centraal stellen, feedback geven op het proces en zelfsturing en zicht krijgen op de persoonlijke ontwikkeling van leerlingen.

Stap 4: Oriënteren

Met de doelen helder op het netvlies kan er worden overgegaan tot verdere oriëntatie op materialen, trajecten of andere middelen die ten behoeve van de innovatie kunnen worden ingezet. Voordat er keuzes gemaakt worden, is het van belang om te kijken wat er op de markt is. Het is niet de taak van de organisatie om zich aan te passen aan dat wat er op de markt is, het is de taak van de organisatie om dat wat op de markt is passend te laten zijn bij de organisatie. Wees kritisch en ga in gesprek met ‘de aanbieders’ om afstemming te zoeken.

Doorkijkje ontwikkelteam zelfsturing
Naar aanleiding van de opgestelde doelen is het ontwikkelteam met zes verschillende portfolio-ontwikkelaars in gesprek gegaan. In deze gesprekken is gekeken of de portfolio’s aansloten bij de opgestelde doelen. Al snel werd duidelijk welke portfolio’s wel en niet passend waren. Uiteindelijk is er voor een portfolio gekozen wat zo goed mogelijk aansloot bij de gestelde doelen en ruimte bood voor eigen invulling.

Stap 5: Ontwerpen

Zoals je hierboven hebt kunnen lezen, is het van belang om je organisatie niet aan te passen aan een innovatie, maar de innovatie te laten passen bij de organisatie. Het zal daarom regelmatig voorkomen dat je als organisatie bij innovaties ook zelf gaat ontwerpen. Een tip is om verschillende mensen met verschillende expertises bij het ontwerp te betrekken.

Doorkijkje ontwikkelteam zelfsturing
De bestaande portfolio’s bleken niet volledig aan te sluiten bij de opgestelde doelen van het ontwikkelteam. Het ontwikkelteam heeft om die reden zelf een ontwerp en stappenplan voor het werken met persoonlijke leerdoelen in een digitaal portfolio gemaakt. In het stappenplan hebben het maken van een plan, het monitoren en het evalueren een duidelijke plek gekregen. Het ontwerp heeft gestalte gekregen in het best bij de doelen aansluitende portfolio.

Stap 6: Uitvoeren van een pilot

Voordat een innovatie wordt ingevoerd is het van belang om op kleinere schaal te kijken of de innovatie voldoet aan de verwachtingen en de gestelde doelen met de innovatie worden bereikt. Het uitvoeren van een pilot biedt de mogelijkheid om doelen te evalueren en belemmerende en bevorderende factoren in kaart te brengen.

Doorkijkje ontwikkelteam zelfsturing
Het ontwikkelteam heeft gedurende een periode van vier weken een pilot met het digitaal portfolio uitgevoerd met twee leerlingen. De pilot is gestart met het voeren van een gesprek met de leerlingen waarin het doel en het plan om het doel te behalen werd besproken en in het portfolio werd gezet. Daarna hebben de leerlingen gedurende een periode van drie weken in het portfolio zelf in beeld gebracht hoe ze aan hun doel hebben gewerkt. De leerkrachten hebben hier tussentijds feedback op gegeven. De pilot is afgesloten met een evaluatiegesprek waarin de leerkrachten met de leerkrachten hebben geëvalueerd of het doel is behaald en hoe het proces is verlopen.

Stap 7: Evalueren door onderzoek

Het doen van onderzoek biedt de mogelijkheid om te evalueren of de vooraf opgestelde doelen ook daadwerkelijk zijn bereikt gedurende het uitvoeren van de pilot. Ook bij het onderzoeken geldt dat het aangaan van de dialoog over het onderzoek een belangrijke meerwaarde heeft (Marsick en Watkins, in Ruijters, 2018). Een kwalitatief evaluatieonderzoek is een bruikbare manier van onderzoek doen om gemaakte ontwerpen te evalueren (Baarda, 2013).

Doorkijkje ontwikkelteam zelfsturing
Met behulp van vragenlijsten, interviews en observaties is geëvalueerd welke zelfsturende vaardigheden met de inzet van het digitaal portfolio zijn gestimuleerd, welke opgestelde doelen zijn behaald en wat daar bevorderend en belemmerend bij heeft gewerkt. Zowel de leerkrachten als de leerlingen die hebben deelgenomen aan de pilot zijn bevraagd. De conclusie die uit het onderzoek volgt is dat het digitale portfolio, met de bijbehorende feedback van de leerkracht, bijdraagt aan het stimuleren van de zelfsturende vaardigheden van leerlingen. Alle opgestelde doelen zijn behaald. Wat het meest bevorderend werkt is de eenvoud van een digitaal portfolio waarin de leerdoelen en het plannen-monitoren-evalueren van het leerdoel centraal staan. De grootste belemmering van het portfolio is de tijd om met de leerling in gesprek te gaan.

Stap 8: Adviseren

Tot slot kan naar aanleiding van het onderzoek en de dialoog over het onderzoek, een advies voor de organisatie worden opgesteld. Wanneer de resultaten van het onderzoek aantonen dat de innovatie zorgt voor een verbetering, is het advies om de innovatie teambreed op te gaan pakken. Het ontwikkelteam behoort tot de groep van innovators en is enthousiast, maar de rest van de organisatie moet de vernieuwing ook nog adopteren om het succesvol te kunnen maken (Rogers, 2003). Het is daarom belangrijk om de stappen die bij de innovatie horen met het hele team te doorlopen (Kotter, 2002).

Doorkijkje ontwikkelteam zelfsturing
Aangezien zelfsturing een vaardigheid is die centraal staat in de organisatie, en het werken met een digitaal portfolio een positief effect heeft op zelfsturing, is het advies van het ontwikkelteam om het werken met persoonlijke leerdoelen in een digitaal portfolio in de organisatie in te voeren. Het portfolio waarin dit kan op de manier zoals het ontwikkelteam het voor ogen heeft, bestaat nog niet. Het advies is daarom dat het ontwikkelteam het portfolio op het onderdeel persoonlijke leerdoelen eerst verder gaat door ontwikkelen met een portfolio-ontwikkelaar en opnieuw uitprobeert. Pas wanneer het product staat, kunnen de veranderstappen met het hele team worden doorlopen.

De sleutelfactor bij alle stappen: interactie

Verandering gebeurt in interactie (Mars, 2016).

Het gaat bij veranderen om het veranderen van menselijk gedrag en dat vindt plaats door met elkaar in dialoog te gaan.

In de dialoog krijgen persoonlijke opvattingen en emoties rondom de innovatie ruimte (Ruijters, 2018). Een innovatie kan pas slagen als de mensen door de innovatie geraakt worden en zich eraan verbinden. Veranderingen zitten in het ‘zien, voelen en veranderen’, niet in het ‘analyseren, denken en veranderen’ (Kotter, 2002). Het zetten van de ‘eigen vingerafdruk’ op de innovatie is daarom van groot belang.

Hoe nu verder?

De onderzoekende dialoog, die in alle hierboven beschreven stappen centraal staat, is een van de meest onderschatte en minst ontwikkelde kwaliteiten in organisaties (Marsick en Watkins, in Ruijters, 2018). Het delen van kennis, experimenteren, onderzoeken, evalueren, reflecteren en het daarbij voortdurend aangaan van de dialoog zorgt ervoor dat de mensen zelf kennis, vaardigheden en een professionele houding ontwikkelen. Het ontwikkelen van dit professioneel kapitaal is een van de krachtigste middelen om een antwoord te vinden op alle uitdagingen en onzekerheden van de toekomst (Halgraeves & Fullan, 2012).

Soms worden we in het onderwijs overspoeld door alles wat we ‘moeten’ veranderen. Wat belangrijk is om te realiseren, is dat kleine veranderingen een belangrijk onderdeel vormen van grote veranderingen (Kotter, 2002). Het gaat erom dat we goed blijven nadenken over het waarom van de verandering, doelen stellen en het beoogde effect evalueren. Professionals die actief met elkaar hun professionele ontwikkeling vormgeven is opbrengst genoeg (Ruijters, 2018).

Heeft het zelfsturend werken met een digitaal portfolio je interesse gewekt? Lees hier dan meer over in het artikel ‘Zelfsturing stimuleren met een digitaal portfolio’.

Literatuurlijst

Akker, J. van den (2003). Curriculum perspectives: An introduction. In J. J. H. van den Akker, W. A. J. M. Kuiper, & U. Hameyer (Eds.), Curriculum landscapes and trends (pp. -). Dordrecht: Kluwer Academic Publishers.
Bergh, L. van den & Ros, A. (2017). Begeleiden van actief leren. Theorie en praktijk van zelfsturing en samenwerking. Bussum: Coutinho.
Inspectie van het onderwijs (2019). Rapport De Staat van het Onderwijs 2019 l Onderwijsverslag over 2017/018. Geraadpleegd op 10 april 2019, van https://www.onderwijsinspectie.nl/documenten/rapporten/2019/04/10/rapport-de-staat-van-het-onderwijs-2019
Kotter, J.P. & Cohen D.S. (2002). Het hart van de verandering – De principes van leiderschap bij verandering in de praktijk. Den Haag: Academic Service.
Mars, A. (2012). Hoe krijg je ze mee? Vijf krachten om een verandering te laten slagen. Assen: Van Gorcum
Rogers, E.M. (2003). Diffusion of Innovations. New York: Free Press/Simon & Schuster.
Ruijters, M. (2018). Queeste naar goed werk. Deventer: Vakmedianet.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!