Onderwijs in tijden van corona

Myriam Lieskamp

auteur, onderwijsadviseur, senior strategisch beleidsmedewerker bij Myriam Lieskamp

Geplaatst op 23 oktober 2020

De sluiting van de scholen vanwege de coronacrisis betekende dat zo’n 2,5 miljoen leerlingen uit het primair en voortgezet onderwijs ineens hun lessen op afstand moesten volgen. Ook het middelbaar beroepsonderwijs en het hoger onderwijs stonden voor een forse klus. Een mega-operatie voor de gehele onderwijssector.

We leven in een bizarre tijd waar het coronavirus (COVID-19) zich in een razend tempo over de hele wereld verspreidt. De maatregelen die landen nemen hebben verstrekkende gevolgen voor mensen en organisaties. Dat geldt zeker ook voor het onderwijs. Op 16 maart 2020 besloot de Nederlandse regering, na enige twijfel, alle scholen te sluiten tot 6 april, een maatregel die werd verlengd tot 27 april.

Wat in twee weken, na de aangekondigde sluiting van de scholen, gebeurde, was indrukwekkend. Het onderwijs geeft in een korte periode na de sluiting van de scholen onderwijs op afstand en biedt waar nodig vormen van (nood)opvang.

Met heel veel energie en met een grote mate van flexibiliteit, blijken scholen in staat om zo goed als het gaat onderwijs te bieden aan heel veel leerlingen en studenten.

Allerlei initiatieven, platforms, online workshops, online colleges en vormen van ondersteuning kwamen in een razend tempo tot stand. Overigens niet alleen in Nederland, maar in vele landen. Het is interessant om te inventariseren welke oplossingen zijn gevonden en in hoeverre die toereikend zijn. Nog belangrijker is de vraag hoe scholen hun reguliere manier van werken weer oppakken nu de schoolsluiting ten einde is.

Veel initiatieven

Reeds voordat het besluit viel de scholen te sluiten, werd er al nagedacht over de gevolgen voor de continuïteit van het onderwijs. Uit een peiling van de Algemene Vereniging Schoolleiders in maart 2020¹ blijkt dat veel directeuren in het primair onderwijs zich al voorbereidden op te nemen maatregelen. De voorschriften van het RIVM en de GGD werden door vrijwel alle scholen in het primair onderwijs opgevolgd. Deze zelfde observaties kunnen gemaakt worden voor het voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs.

De belangrijkste boodschap in de eerste week was, dat de leerlingen op een andere manier onderwijs zouden krijgen en dat de sluiting geen vakantie was. Dat lijkt wellicht een simpele boodschap, maar het heeft verstrekkende gevolgen.

In een korte periode switchte het onderwijs drastisch van fysiek onderwijs naar onderwijs op afstand.

Hans Schapenk bestuurder Scholengroep Rijk van Nijmegen (voortgezet onderwijs): “Dat betekende voor mij als bestuurder: hoe gaan wij als organisatie deze didactische vernieuwing aanpakken? Welke hulpmiddelen gaan we inzetten en hoe gaan we in een week deze professionaliseringsslag maken met elkaar?”

Wat er daarna gebeurde in het onderwijs was heel bijzonder. Er ontstonden heel veel initiatieven om als onderwijssector deze klus samen te klaren. De meeste scholen gebruikten één van de vele beschikbare stappenplannen die zijn ontwikkeld voor scholen die te maken krijgen met een calamiteit². Specifiek gericht op het lesgeven op afstand publiceerde Kennisnet ³(de adviesorganisatie voor onderwijs en ict) een uitgebreid stappenplan gericht op de verschillende onderwijssectoren. Alle sectorraden stelden toegankelijke informatie op hun websites ter beschikking⁴. En ook de overheid kwam met een uitgebreide FAQ-lijst.⁵

Voor leerlingen die niet over een computer, tablet of internetverbinding kunnen beschikken, werden hulpmaatregelen getroffen.⁶ Educatieve uitgeverijen stelden hun online materialen beschikbaar. Ook voor ouders en leerlingen zijn de maatregelen die genomen moesten worden, ingrijpend. Ouders die verondersteld worden hun werk vanuit huis voort te zetten terwijl ze tegelijkertijd hun kinderen moeten ondersteunen bij het thuisonderwijs; kinderen die voldoende digitaal vaardig moeten zijn om met de gehanteerde applicaties te kunnen werken.

Uit een peiling van Scholen met Succes⁷ blijkt dat 73 procent van de ouders tevreden is over de ondersteuning en inzet door de basisschool van hun kinderen. Maar niet alleen de fantastische prestaties werden zichtbaar, er ontstaan tegelijkertijd ook zorgen. Zorgen over de kwaliteit van het onderwijs. Zorgen over de kwetsbare leerlingen en leerlingen voor wie thuis niet altijd veilig is.

Rien Spies lid College van Bestuur Stichting Primair Onderwijs Agora: “De scholen van Agora hebben al vrij snel deze kinderen in beeld gebracht en werken samen met jeugdteams en opvang aan het meest passende arrangement.”

Kansen en zorgen

In korte tijd is veel gerealiseerd. Nu al veel op de rit staat maar Corona nog niet de wereld uit is, ontstaat tijd om na te denken over de vraag hoe afstandsonderwijs ook op langere termijn zo goed mogelijk georganiseerd kan worden.

Kennisnet speelt een belangrijke rol bij het beantwoorden van die belangrijke vraag.

In de verschillende stappenplannen komen verschillende onderwerpen aan de orde.

Welke digitale leermiddelen heeft de school al en kun je al inzetten?
Hoe kun je toetsen op afstand?
Hoe ga je om met privacy en beveiliging?

Kennisnet benoemt vier hoofdthema’s.

De eerste betreft een inventarisatie van de randvoorwaarden; zijn die op orde?
Het tweede thema handelt over de stappen die gezet kunnen worden om het onderwijs op afstand te plannen;
Het derde thema behandelt de inrichting van de juiste ict-voorzieningen;
Het vierde gaat over de activiteiten die nodig zijn om blijvend aan te sluiten bij de landelijke en regionale ontwikkelingen op het gebied van afstandsonderwijs.

Onderwijs verzorgen op afstand kent ook zorgen en risico’s. Sluijsman et all.⁸ benoemen er drie.

Het eerste risico is dat door het gebrek aan ervaring met deze manier van onderwijs verzorgen, ondoordachte keuzes gemaakt worden uit de overdaad aan beschikbare instrumenten en tips. De focus ligt dan vooral op de instrumentalisering en niet op de doelen die je met je onderwijs wilt bereiken.
Het tweede risico is dat niet geredeneerd wordt vanuit de kenmerken van de leerlingenpopulatie. Digitale instrumenten voor de ene onderwijssector, zijn minder geschikt voor de andere sector.
Het derde risico is dat leerlingen overbelast raken door, hoe goed bedoeld ook, de hoeveelheid huiswerk, filmpjes, online instructies enzovoort. Waarbij zij ook nog moeten leren omgaan met die verschillende applicaties en met het zelfstandig plannen van activiteiten.

François Werts leerkracht in groep 6 De Waai Stichting Primair Onderwijs Optimus: “Op De Waai zie ik dat leerlingen zich vanuit eigenaarschap verantwoordelijk voelen voor hun taak, waarbij de ‘gedwongen’ verantwoordelijkheid betrokkenheid creëert.”

Sluijsman en haar collega’s geven een aantal tips voor het onderwijs op afstand:

Zorg voor een goede, vaste structuur en creëer duidelijkheid en rust. Zorg dat leerlingen de opdrachten ook kunnen uitvoeren. Zorg voor minimaal wekelijks contact.
Denk na over een andere vormen van toetsen waarmee je (sneller en wellicht met minder tijd) zicht krijg of de leerlingen de leerdoelen bereiken.
Geef houvast bij het zelfstandig leren. Er wordt een groot beroep gedaan op het zelfstandig leervermogen van leerlingen. Plannen, organiseren van de leerplek, digitale vaardigheden inzetten en ga zo maar door. Het zijn ook voor leerlingen zware tijden.

Anthony Verwijst Leerkracht en i-coach Stichting Primair Onderwijs Peelraam: “Wij hebben een open professionele leergemeenschap Op afstand leren opgezet. Hoofddoel is ervoor te zorgen dat team, leerlingen en ouders een gezamenlijk front blijven vormen. Dit doen we door gerichte workshops aan te bieden voor leerkrachten en instructiekaarten en video’s voor ouders. De twee i-coaches voorzien in het materiaal en onderhouden contacten met alle lagen van het personeel.”

De Bruyckere (2020) wijst in zijn digitale tutorial⁹ op het gevaar dat het onderwijs meer tool- dan doelgericht wordt.

Leraren moeten duidelijk bepalen wat het doel is dat zij willen bereiken. Dat doel bepaalt ook de wijze van evaluatie en de leerstrategieën die je kunt inzetten. Doorslaggevend is de vraag of de leerling – eventueel met hulp van zijn ouders – de opdrachten ook daadwerkelijk kan uitvoeren zonder de hulp en de aanwezigheid van de leraar.

Ellen van der Zanden directeur Joris Mavo, Scholengroep Rijk van Nijmegen: “Net als in reguliere lessen is persoonlijke aandacht essentieel. Via live online lessen en chatsessies in kleiner verband is het mogelijk om dit contact te hebben. We vragen veel van de zelfstandigheid van leerlingen; als het niet lukt, moeten ze hun hulpvraag zelf formuleren. Dat lukt niet bij iedereen meteen, daarom zijn persoonlijke afspraken ook zo belangrijk.”

Structuur en contact

Van de leerlingen wordt veel gevraagd. Essentieel is dat je als school en bestuur samen goede afspraken maakt en deze ook communiceert met de ouders en de leerlingen. Een heldere structuur van de dag en de lessen is daarbij belangrijk. Zorg voor afwisseling in het aanbod met werkbladen, opdrachten en online lessen. Maak duidelijke afspraken over de aanwezigheid bij online lessen. Maar regel ook momenten van ontspanning en bewegen. Monitor regelmatig of het gebodene steeds aansluit bij de onderwijsbehoefte van de leerlingen.

Volgens de hier eerder aangehaalde De Bruyckere is herhalen nu nog belangrijker. Herhaling van de lesstof over een gespreide periode zorgt ervoor dat de stof beter beklijft. Ook de (formatieve) evaluatie moet een punt van voortdurende aandacht zijn.

Een risico dat regelmatig genoemd wordt, is dat het afstandsonderwijs de kansenongelijkheid vergroot.

Hebben kinderen een rustige (veilige) leerplek thuis? Hebben zij de beschikking over een computer en voldoende bandbreedte? Zijn ouders in staat voldoende en goede begeleiding te geven? Schleicher (OECD)¹⁰ stelt: “For many children and teachers, I believe this period can be liberating and exciting. However, based on some of our recent studies one in ten young people don’t even have a desk to study, let alone access to computers or the internet.” Even verderop in dit artikel zegt hij: “My major concern is around not reaching all children, especially ones in low-resourced setting or at homes that lack support and commitment.”

Deze zorg wordt wereldwijd gedeeld, ook in Nederland. Schleicher benoemt juist nu een belangrijke voorwaarde: zorg voor een sterke relatie tussen de leraar en de leerling in het systeem dat je samen inricht.

Harrie van de Ven, Lid College van Bestuur Stichting Primair Onderwijs Optimus: “Deze crisis maakt de kansenongelijkheid die onze samenleving creëert nog scherper zichtbaar. We kunnen dit niet langer ontkennen. Nu we leren op afstand inzetten zien we het iedere dag bij onze leerlingen thuis.”

Het organiseren van regelmatige contactmomenten met leerlingen en ouders is dan ook een van de belangrijkste opdrachten waarvoor scholen zich gesteld zien.

Online zijn daar diverse mogelijkheden voor. De school zal regelmatig contact moeten hebben met ouders. Op basis daarvan kunnen zij inschatten of en hoe ouders erin slagen ondersteuning te bieden. Blijft een gezin in gebreke dan zal de school actie moeten ondernemen. Het handhaven van de leerplicht is onder druk van de Tweede Kamer weliswaar tijdelijk opgeschort, maar toch hebben scholen vanuit de veiligheidsregio’s de verplichting ervoor te zorgen dat leerlingen het onderwijs blijven volgen. De onderwijsinspectie gaat dat straks ook onderzoeken.

Een belangrijk knelpunt is de noodopvang van kinderen van ouders uit cruciale beroepen en kinderen die om andere redenen niet thuis kunnen blijven. Scholen hebben daar over het algemeen wel zaken voor geregeld, maar de communicatie over wie wel of niet in aanmerking komt voor noodopvang blijft een moeilijk punt. Ook ligt stigmatisering van kwetsbare kinderen op de loer.

Jos Cöp directeur Basisschool ’t Stekske Stichting Primair Onderwijs Peelraam en eigenaar Leertijd.nl: Zorg dat team, leerlingen en ouders een gezamenlijk front blijven. Breng thuisleermogelijkheden dus als een faciliteit en noem het niet meteen een verplichting.

Na de crisis

Al degenen die bij het onderwijs betrokken zijn, mogen trots zijn op wat neergezet is. Wederom is duidelijk dat sprake is van een grote intrinsieke motivatie om leerlingen vooruit te helpen. Tegelijkertijd werd de leraar geraakt in de passie voor onderwijs en de drive om goed onderwijs realiseren. Het directe contact met de leerling werd gemist. Leerkrachten zien dat onderwijs op afstand zorgt voor een mindere kwaliteit en voor kansenongelijkheid. Aan het zo belangrijke en bevredigende pedagogische aspect van het werk komen zij niet echt toe.

En nu de scholen weer open zijn, komen de leerlingen terug met heel diverse ervaringen en is het maar de vraag of de verschillende niveaus waarop zij presteren niet nog verder uiteen zijn komen te liggen. Wat en hoe hebben ze geleerd? Waar pakken we de draad weer op? Is sprake van achterstanden en hoe los je die op? En ten aanzien van de ouders: wat nemen zij mee de school in vanuit hun ervaringen met thuisonderwijs? Is hun kijk op het lesgeven veranderd? En hoe dan, met welke gevolgen?

Harrie van der Ven, Lid College van Bestuur Stichting Primair Onderwijs Optimus: “Leren met behulp van ict, tijd en/of plaats-onafhankelijk, komt nu noodgedwongen ook het basisonderwijs binnen. We weten nog te weinig van de effecten ervan en wat het bijvoorbeeld vraagt van leesvaardigheden en didactiek. Goed onderzoek daarnaar is noodzakelijk.’

Tot slot

Hoe ons land en het onderwijs er na de crisis uitzien, weten we niet. Duidelijk is wel dat er een algehele herwaardering plaatsvindt voor de werkenden in de publieke sector. In de eerste plaats voor al mensen in de gezondheidszorg.

Ook de onschatbare waarde van het onderwijs is weer eens duidelijk naar voren gekomen.

Dit biedt kansen om de professionele identiteit van het onderwijspersoneel te verstevigen. Zij hebben deze klus toch maar eventjes geklaard. Van ouders van schoolgaande kinderen is de waardering er al, hopelijk breekt ook bij de politiek het besef door dat kwalitatief goed onderwijs staat of valt bij de inzet van iedereen die in deze mooie sector werkzaam is en dat zij daarvoor de erkenning moeten krijgen die zij verdienen.

Noten

Bruikbare links voor onderwijs op afstand

Checklist leren op afstand

https://www.linkedin.com/pulse/checklist-leren-op-afstand-hetpo-erno-nijland/?trackingId=rN%2FVsePTG65SwSVuKvPftA%3D%3D

https://slo.nl/thuisonderwijs/

https://onderzoekonderwijs.net/2020/03/24/eindexamenanders-verbetering-van-de-huidige-vo-eindexamenpraktijk/

Peuters

Ook voor de allerkleinsten zijn leuke thuis-activiteiten online gezet van Uk & Puk en Woezel & Pip. https://www.zwijsen.nl/inspiratie/gratis-werkbladen-met-activiteiten-voor-peuters

VRT

De VRT brengt een extra programma-aanbod voor onderwijs en ouderen door impact coronavirus. Voor meer info: https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/03/13/vrt-brengt-extraprogramma-aanbod-voor-onderwijs-en-ouderen-door/

Klokhuis

Ook de NRT afleveringen van Klokhuis zijn bruikbaar. Voor meer info de volgende link: https://www.hetklokhuis.nl/

Eureka YouTube instructiefilmpjes.

https://mailchi.mp/6cc85bdc3d23/kom-je-naar-onze-vakantiecursus-1388679?e=bdcd5781e1

Extra hulp voor dyslexie

https://www.linkedin.com/posts/expertisecentrum-nederlands_het-stimuleringsprogramma-aanpak-dyslexie-activity-6650394344157253632-yxrs

Voorleeshoek

De volgende link is leuk voor je eigen kinderen/kleinkinderen of om aan leerkrachten en ouders door te geven in het kader van leesplezier / leespromotie. De boeken zijn 3 weken gratis beschikbaar en al vanaf 0 jaar. https://devoorleeshoek.nl/scholendicht/

Professionalisering onderwijspersoneel

https://lerarencollectief.nl/collectief-in-vakmanschap-beterthuis-in-afstandsonderwijs/

https://www.scienceguide.nl/2020/03/toolgericht-of-doelgericht/

https://socialmediainhetmbo.nl/office365/didactiek-tijdenseen-online-les-in-teams/

https://www.linkedin.com/posts/marcelschmeier_explicietedirecte-instructie-op-afstand-activity-6648996752001245184-UUDG

https://www.helpdehelden.com/enext/10/Help%20de%20

Helden https://www.ou.nl/web/ddguide

De rol van ouders

https://wij-leren.nl/praktische-tips-thuis-leren.php

extra rekenhulp uitleg voor ouders

https://primaleren.nl/rekenvaardigheid-ik-doe-het-zo/

https://ouders.lesopafstand.nl/