7 Wegwijzers naar innerlijk leiderschap

Hélène van Oudheusden

Schoolcoach en trainer bij Hélène van Oudheusden

Geplaatst op 28 mei 2024

Authentieke kracht ontwikkelen waardoor jij je unieke bijdrage kunt leveren aan de schoolcultuur

Zelf blijven leren als leraar gaat je hele leven door. Toch ligt bij veel scholing de nadruk op didactiek, lesmethodes en toekomstgericht werken. Waar is dan de aandacht voor jou als persoon? Voor je talenten, gevoelens en verlangens? Als je ook werkt aan je innerlijke groei, je scholing van binnenuit, dan blijf je een inspirerend rolmodel voor de kinderen in je klas. In dit artikel wil ik het met je hebben over iets wat een mooie impact kan maken op je persoonlijke ontwikkeling op school. Iets wat je steunt om elke dag weer de switch te maken van ‘wachten tot de ander initiatief neemt’ naar ‘voelen wat ik zelf kan veranderen’.

We lopen er allemaal weleens tegenaan op school: die kleine dingen die de flow in je schooldag hinderen. Een ouder die te laat komt, verslaglegging die maar niet ophoudt of twijfel over of het onderwijs nog bij je past. Wanneer je hierover gaat piekeren, kost je dat veel energie.

Van teveel dingen doen die niet echt passen bij wie je bent (geworden) kun je moe worden. Je kunt gaan opzien tegen je werkdag en sneller geprikkeld raken door leerlingen die onbewust je gevoelens oppakken. Langzaam ga je meer werken op de automatische piloot en daar haal je weinig vervulling uit.

Voel je je vervuld in je werk op school? Is er ’s avonds genoeg energie over om nog leuke dingen te doen? Verzorg je je lessen vanuit je zingeving? Als je deze vragen nog niet met ‘ja’ kunt beantwoorden, dan kan dit de start zijn om jezelf persoonlijk te gaan ontwikkelen.

Ik neem je mee in een breder perspectief op je persoonlijke groei op school.

Graag stel ik je voor hoe je in plaats van teveel blijven denken of wachten zelf de teugels in handen kunt nemen. Om zaken te veranderen op school waarvan je nu misschien denkt dat ze voor altijd vaststaan ‘omdat het nu eenmaal zo gaat op school’. We gaan kijken naar je innerlijke leiderschap.

Letterlijk betekent het woord leiderschap zelf de teugels in handen nemen en in actie komen. We denken vaak eerst aan leiding geven aan anderen, aan je kinderen of aan je team. Maar innerlijk leiderschap gaat alleen over jou. Je probeert ervoor te zorgen dat wat je voelt, denkt en doet samen klopt. Dit heet ook wel alignment; je probeert trouw te zijn aan jezelf op school. Je luistert naar je innerlijke signalen, je volgt ze en neemt zo regie over situaties, afgestemd op je onderstroom.

“Je innerlijke leiderschap volgen doe je vanuit je intuïtieve kompas. Je probeert eerst je gevoelens in kaart te brengen. Daarna neem je jezelf mee op een reis waarin je je gedachten onderzoekt. Tot slot onderneem je actie zoals dat bij jou past.”

Het werkt net als bij lesgeven. Als je onvoorbereid voor je klas staat, heb je kans dat het een chaos wordt. Wanneer je tijd neemt om uit te rusten, dan te voelen welke werkvormen bij je groep passen en vervolgens een maatwerkles ontwerpt, vergroot je de kans dat leerlingen enthousiast meedoen.

Hoe kun je in contact met je gevoelens en gedachten maken op school? Ik geef je straks een model mee dat je ondersteunt in je persoonlijke groei. Eerst kijken we naar de rol van innerlijk leiderschap in professionele ontwikkeling. Je leest hoe collega’s kijken naar het toevoegen van innerlijk leiderschap aan hun scholing. We sluiten af met de plaats van innerlijk leiderschap binnen traditionele leiderschapsstijlen.

1. Rol van innerlijk leiderschap in professionele ontwikkeling

Je innerlijke drive volgen gaat vooraf aan en ondersteunt elke vorm van professionele ontwikkeling. Het is essentieel dat je eerst weet wat je voelt en waarom je dat voelt. Psycholoog en auteur Daniel Goleman noemt dit het eerste spectrum van emotionele intelligentie: zelfbewustzijn over je gevoelsleven. Je gevoelens en emoties vormen de basis van je intuïtie en van je vermogen om de juiste beslissingen te nemen. Dus ook over welke vorm van scholing je nodig hebt.

Innerlijk leiderschap start met het in kaart brengen van je persoonlijke zingeving. Waarom doe je wat je doet? Waar krijg je energie van en hoe kun je meer inspirerende taken gaan verrichten waar iedereen op school profijt van heeft? Als je hier een beeld van hebt, dan kijk je welke externe scholing hierbij past. Denk bijvoorbeeld aan training in didactische vaardigheden, loopbaanontwikkeling en teambuilding.

Unieke waarde van werken aan persoonlijke groei

Een onderdeel van volgen van je innerlijke leiderschap is dat je je thuis gaat voelen in het onbekende. I am at home in the unknown. We hebben de neiging om zo snel mogelijk oplossingen te verzinnen, om niet met ongemak te hoeven dealen dat hoort bij onzekerheid. Een vraag stellen en jezelf gunnen dat er nog geen antwoorden zijn, geeft precies die ruimte om te navigeren in je gevoelswereld. Door onbekende aspecten van jezelf naar boven te laten komen, vernieuw je jezelf en blijf je afgestemd lesgeven.

Casus:

Sophie en Joyce draaien dezelfde klas. Beiden starten de dag met een ademhalingsoefening om de kinderen te laten landen. Bij Sophie doen de kinderen muisstil mee, bij Joyce blijven leerlingen druk praten. Hoe kan dat als je allebei dezelfde oefening op dezelfde manier doet?
Joyce gaat kijken bij Sophie en ze probeert de intonatie van de oefening over te nemen in haar eigen les. Tevergeefs.
Vanuit professioneel handelen zie je geen verschil tussen Sophie en Joyce. Ze willen graag mindfulness aanbieden aan hun leerlingen, daar zit het niet in. Dachten we.

Wat gaan we doen?

Ik vraag hen om een tekening of woordweb te maken van hun gedachten en gevoelens rondom mindfulness. Sophie straalt en maakt een zon met vrolijke kernwoorden eromheen. Joyce valt stil. Ze noteert woorden als saai, ik geloof er niet in en haalt tijd van mijn rooster weg. Ze schrikt van wat ze opschrijft. Dat hoeft natuurlijk niet, maar haar onbewuste weerstand tegen mindfulness in de klas, zorgt dat de oefeningen niet aanslaan. Kinderen voelen immers onze intenties omdat gemiddeld 80% van communicatie non-verbaal is. Je intenties, gevoelens en emoties rondom je vak leren kennen is de basis van innerlijke scholing. Heb je die helder, dan kun je van binnenuit de leiding nemen over het effect van je lessen.

Je intentie achter je didactiek bepaalt het effect van je lesgeven.

Tip: Tools werken niet voor iedereen. Wat werkt voor jou wel en niet en welke onderstroom herken je bij jezelf?

2. Praktijkvoorbeelden van innerlijk leiderschap

Het vormgeven van innerlijk leiderschap kan op allerlei manieren. De rode draad is dat je je gevoelens serieus neemt en er verantwoording voor neemt. Zoals arts en schrijver Gabor Maté aangeeft: als je verbonden bent met je emoties, dan ben je verbonden met jezelf. Help kinderen om hun emoties te voelen, zo steun je de hersenverbindingen om emoties te reguleren.

Vanuit contact met je emoties kan je intuïtie werken, en intuïtie heb je nodig om afgestemd op jezelf en kinderen les te geven. Afstemming komt van binnenuit en dat doe je vanuit je innerlijke leiderschap.

Voor de praktische verdieping vind je hier drie voorbeelden van innerlijk leiderschap op school:

Ik was gewend om met mijn traditionele toolbox uit de opleiding les te geven. Jammer genoeg kwam ik best vaak in situaties van machtsstrijd terecht met leerlingen. Ik ging harder werken maar wat ik ook probeerde, het lukte niet om echt contact met de leerling te maken. Dat ging ten koste van mijn werkplezier. Met innerlijk leiderschap leer ik dubbel te kijken naar schoolsituaties. Eerst naar mijn gevoelens en gedachten en dan pas naar de interactie met mijn leerling. Vroeger deed ik dat andersom, of helemaal niet, en dan escaleerde de boel. Nu is het alsof de leerling voelt dat ik open sta voor wat hij me probeert te zeggen met zijn gedrag. Dat klopt, want ik sta ook open voor wat ik zelf nodig heb. Dat verzorg ik zelf, in plaats van dit onbewust van de leerling te verwachten. Het contact loopt nu moeiteloos.
Lerares basisonderwijs, Delft
Ik startte met innerlijk leiderschap omdat ik tegen herhalende patronen aanliep in mijn manier van leidinggeven. Wat ik niet had verwacht was dat er nog wat oude pijn opgeruimd mocht worden, dat waren jeugdervaringen die toch nog mijn huidige leiderschap beïnvloedden. Innerlijk leiderschap ondersteunt me praktisch en verdiepend om schatten te vinden in mezelf.
Schooldirecteur, Schiedam
Vanuit mijn leiderschap zette ik een organisatie voor vluchtelinghulp op op Lesbos. Het Rode Kruis en de Verenigde Naties hebben te maken met bureaucratische beslissingsstructuren en de humanitaire ramp op de Griekse eilanden tijdens de migratiestroom in 2015/2016 gaf ruimte aan alternatieve manieren van leiding nemen. Ik was geraakt door de nood, inventariseerde de hulp van Grieken en toeristen en merkte dat die niet toereikend was om de kinderen, mannen en vrouwen uit Syrië en Afghanistan op te vangen. In contact met mijn innerlijke leiderschap besloot ik om een organisatie van mezelf te maken. Telkens kijkend naar wat praktisch nodig was én naar wat ik menselijkerwijs kon bijdragen, terwijl ik ook mijn verplichtingen had op scholen in Nederland.
Hélène van Oudheusden

3. Praktisch aan de slag met Innerlijk Leiderschap

Om te starten met het onderzoeken van je gevoelsleven en je wens voor persoonlijke ontwikkeling, is het volgende model eenvoudig toepasbaar. Literatuurwetenschapper Joseph Campbell schreef de klassieker ‘De Held met de Duizend Gezichten’. Hij vergeleek de reis van de hoofdpersoon in mythen en verhalen van over de hele wereld en ontdekte daarin de rode draad die iedereen loopt in zijn eigen levensverhaal. Het is de zoektocht naar steeds meer jezelf worden. Door signalen voor verandering te horen, een avonturenreis te beginnen en ondanks weerstand schatten te vinden die hij daarna gaat delen om de wereld mooier te maken. Het model van de Heldenreis is geschikt om voor je eigen leer-/verandervraag te gebruiken. Leraren gebruiken het ook in de klas vanuit mijn boek Lesgeven aan nieuwkomers.

De Reis van de Held bestaat uit zeven stappen, die ik hieronder kort toelicht. Bij elke stap staan suggesties voor toepassing op school.

Stap 1: Oproep = luisteren naar signalen

Signalen zijn tekens die aangeven dat je iets in je werk wilt veranderen. Een ongemakkelijk gevoel als je aan de studiedag denkt, een verlangen naar rust bij leswisselingen of een gesprek met een collega dat je bijblijft. Het zijn subtiele aanwijzingen dat er wat gaat verschuiven vanbinnen. De oude, vertrouwde manier gaat knellen, je wilt een stap zetten maar weet nog niet precies hoe die eruit ziet. Dat hoort bij deze eerste fase van verandering.

Tip: Een rondvraag bij leraren geeft deze signalen. Welke signalen herken je?

Ik voel me onzeker door de snelheid van jongere collega’s
Als ik ’s avonds niet werk, word ik onrustig
Ik ben bang voor random vragen in een overleg

Stap 2: Helpers en tegenwerkers

Wanneer je naar de signalen voor verandering luistert, kom je mensen tegen die je ondersteunen. Vrienden of collega’s die het goed met je voor hebben. Je zult zeker ook mensen tegenkomen die zaken (onbewust) liever bij het oude houden, de zogenaamde ‘tegenwerkers’. Zodra je je hiervan bewust bent zie je eerder of iemand je op dit moment kan helpen of juist niet.

Tip: Kijk eens terug naar je signalen bij Stap 1. Met wie zou je kunnen samenwerken om je veranderstap te zetten?

Stap 3: De drempel over

Iets durven te veranderen op school betekent dat je de drempel over bent. Dat kan lastig zijn want óp elke drempel staat een wachter: of je leidinggevende die niet meewerkt, of de grenzen van je vakgebied of bijvoorbeeld je eigen beperkende overtuigingen. Het vraagt moed om trouw te blijven aan wat jij denkt dat goed is voor jou.

Tip: Over de drempel stappen is spannend. Je kunt deze fase goed gebruiken om jezelf wat reflectievragen te stellen, zoals:

Wat is het ideale schoolklimaat voor een kind?
Hoe kom ik het best tot mijn recht voor de klas?
Waar is voor mij de ideale balans tussen school en privé?
Welke (beperkende) gedachten houden me tegen om te durven veranderen?

Stap 4: Beproevingen

In de fase tussen de drempelovergang en het realiseren van de verandering kun je te maken krijgen met angst, innerlijke weerstand of verzet vanuit je omgeving. Dit zijn eigenlijk testen of je de moed hebt om verandering aan te gaan. Het heet niet voor niets de Heldenreis, vertrouw erop dat er alle hulp van gelijkgestemden voor je is.

Tip: Jezelf opjutten is een voorbeeld van een beproeving: je doet namelijk je best al, het heeft geen zin om onaardig tegen jezelf te praten. Dat wekt alleen maar innerlijke weerstand op en dat vertraagt verandering.

Stap 5: De schat

Na omwegen en soms flink doorzetten ontdek je waar je (onbewust) naar op zoek bent. Wanneer dit gebeurt is niet te voorspellen. Net als bij iedere fase in de heldenreis zijn er periodes waarin je je moet overgeven aan de loop van het leven, het proces en de reis van jouw ziel.

Tip: Blijf in beweging (letterlijk en qua denken) en vertrouw erop dat je op het juiste moment nieuwe inzichten krijgt. Zodat je steeds beter ziet wat nu bij je past.

Stap 6: De terugkeer

Met je nieuwe inzichten keer je terug naar het dagelijkse leven. Je gaat opnieuw een drempel over omdat je in deze fase moed en doorzettingsvermogen nodig hebt om te gaan staan voor wat je hebt ontdekt.

Tip: Zet je nieuwe perspectieven op een rij en bereid alvast mogelijke reacties voor van je collega’s. Dan ben je beter in staat om flexibel te staan voor wat jij nodig hebt of voor wat jij vindt dat de school nodig heeft om een warm schoolklimaat te bieden.

Stap 7: Delen van je inzichten

Zoals in elk heldenverhaal deel je je ontdekkingen. Het is eenvoudig om dat te doen met gelijkgestemden. Je gaat ook mensen tegenkomen die jouw geschenk niet willen ontvangen. Willen mensen je inzicht horen? Prima. Willen ze dat niet? Dan is dat ook oké.

Tip: Werk je op een school met pittige teamdynamiek? Durf dan eens te zwijgen in een overleg of alleen te spreken als je iets nieuws wilt zeggen. Dit is ook een vorm van een nieuwe aanpak delen.

4. Zijn er situaties waarin traditionele leiderschaps-benaderingen effectiever kunnen zijn?

De essentie van innerlijk leiderschap is dat het gaat over de leiding, sturing die je aan jezelf geeft. Dit doe je op basis van alignment tussen je gevoelens, gedachten en acties. Omdat innerlijke sturing expliciet niet gaat over leidinggeven aan anderen, kun je het niet vergelijken met traditionele leiderschapsstijlen. Innerlijk leiderschap gaat vooraf aan je leiderschapsstijl én loopt met je mee terwijl je leiding geeft.

Het model op de volgende pagina geeft de positie van innerlijk leiderschap aan. Leidinggeven start vanuit je kern met leiding geven aan jezelf. Daarna komt leidinggeven aan anderen pas in beeld. De verschillende vormen van extern leiderschap – coachend, dienend, delegerend en sturend – staan zo als een schil om innerlijk leiderschap heen. Vanuit je innerlijke leiderschap kies je per situatie welke vorm extern leiderschap je wilt toepassen.

Zelfreflectie

Vanuit je innerlijke leiderschap bevraag je jezelf wanneer je dat nodig hebt. Bijvoorbeeld: wat voel ik nu ik mijn adjunct net confronteerde met haar vergissing? Ik voel angst dat ze me nu niet aardig vindt. Dát is verantwoording nemen voor wat je voelt. Je ervaart een situatie in de buitenwereld, voelt wat het innerlijk met je doet en draagt de verantwoording voor je gevoelens. Je angst om afgewezen te worden als je feedback geeft aan je adjunct heeft te maken met vroeger, niet met de huidige situatie. Wanneer je met compassie je innerlijke dialoog begeleidt, dan voelen collega’s en leerlingen dat. Ze zullen zich (onbewust) door je geïnspireerd voelen en zo verspreidt innerlijk leiderschap zich door de schoolcommunity. Waarbij ieder vanuit zijn drie psychologische basisbehoeften – autonomie, verbondenheid en competentie - zijn steentje kan bijdragen aan een positieve schoolcultuur.

5. Hoe pas je innerlijk leiderschap toe in diverse onderwijsomgevingen?

Iedereen kan momenten van zelfreflectie inbouwen en intervisie organiseren met gelijkgestemde collega’s. Innerlijk leiderschap is daarmee toepasbaar in elke onderwijsomgeving. Het gaat er simpelweg om dat je openstaat voor je eigen gevoelens en die van een ander. Voor sommige scholen zal dat wennen zijn, zeker als er sprake is van uitdagende teamdynamieken. Wanneer mensen elkaar weinig ruimte geven om kwetsbaar te zijn, is het lastig voor leraren om ontspannen te functioneren. Leraren die zich stap voor stap aanwennen om hun mening te durven geven kunnen met een bevlogen schoolleider dit soort dynamieken veranderen. Zodat de schoolcultuur ieder verwelkomt, wat je ook voelt.

6. Zijn er situaties waarin traditionele leiderschapsbenaderingen effectiever kunnen zijn?

Omdat innerlijk leiderschap van binnenuit gaat, is het niet te vergelijken met andere leiderschapsstijlen. Het gaat om samenwerking tussen je innerlijke sturing en de leiderschapsstijl die bij je past op school. In de ideale schoolsituatie zorgt de teamleider ervoor dat leraren hun eigen leiderschap oppakken. Vanuit je vertrouwde leiderschapsstijl, coachend, dienend, sturend of delegerend kun je mensen bewust maken van hun behoefte aan persoonlijke groei. Dan gaan ze als vanzelf hun innerlijke leiderschap versterken.

Tip: Hoe ziet de onderstroom van gevoelens en gedachten in je team eruit? Als je dit inzichtelijk wilt maken, hang dan twee flappen op. De ene staat voor een klaagmuur en de andere voor een complimentenmuur. Laat teamleden 10 minuten elke flap invullen en je hebt ieders persoonlijke onderstroom en de teamonderstroom in kaart waarna je passende interventies kunt gaan bespreken met je team.

Tot slot

Alles is steeds in beweging en juist in die verandering zit je groei. Blijf niet te lang rondlopen met ideeën die het werk voor jou én de organisatie beter kunnen maken. Deel ze en probeer om discussies klein te houden. Mentale sparringsessies hebben zeker hun nut maar bij innerlijk leiderschap gaat het om voelen, springen en handelen. Dat avontuur in het onbekende geeft opluchting achteraf en dat is je persoonlijke groei altijd waard.