Mindfulness op school

Hélène van Oudheusden

Schoolcoach en trainer bij Hélène van Oudheusden

Geplaatst op 1 juni 2014

Aandachttraining

'Juf, mijn hersens worden blij van deze oefeningen' riep Yoël van 11. 'Er zit een apparaatje in mijn lijf dat boemboem zegt, zei de 5-jarige Sharifa. ‘Wanneer beginnen de gelukslessen weer?’ vroeg de 14-jarige Jeroen. Zomaar wat reacties van leerlingen op lessen mindfulness ofwel aandachttraining in de klas.

Mindfulness neemt een grote vlucht in het basis- en voortgezet onderwijs*. Steeds meer scholen trainen hun leraren om mindfulnessoefeningen en –technieken in hun wijze van lesgeven te verwerken. Het resultaat? Leraren die meer ontspannen voor de klas staan en leerlingen die meer rust en zelfvertrouwen krijgen. Kinderen die makkelijker zelf conflicten kunnen oplossen zonder tussenkomst van de leraar. En ouders die aangeven dat hun kind ’s avonds gemakkelijker in slaap valt.

Wat zijn dan die oefeningen die maken dat schoolresultaten positief beïnvloed worden en dat leerlingen met meer empathie met elkaar leren omgaan? In dit artikel ga ik kort in op het theoretisch kader van mindfulness en geef ik een aantal mindfulnesssuggesties die je morgen eenvoudig kunt toepassen in jouw lessen.

Waar begon het?

Oorspronkelijk is mindfulness afkomstig uit het Boeddhisme (ca. 3500 jaar geleden). In de jaren 60 ontwikkelde de Amerikaanse hoogleraar Jon Kabat-Zinn een programma voor stress-reductie, gebaseerd op technieken uit mindfulness (MBSR mindfulness-based stress reduction). De ontspanningsoefeningen richtten zich op anders leren omgaan met pijn, angst, stress en ziekte. Deze 8-weekse training wordt inmiddels ook in Nederland aangeboden en door een aantal ziektekostenverzekeraars vergoed. Mindfulness wordt ook in het bedrijfsleven toegepast als anti-stressaanpak en de laatste jaren vindt mindfulness ook zijn weg in het basis- en voortgezet onderwijs.

Hoe werkt mindfulness in de klas?

Het leren richten van je aandacht waardoor jij jouw focus en concentratie vergroot is uiteraard ook op scholen wenselijk. Leerlingen en leraren worden overspoeld met informatie, de invloed van social media wordt steeds groter en de behoefte aan tijd voor verwerken van al die prikkels neemt daarmee ook toe. In de rustmomenten, als er even niets hoeft, gebeurt er veel in de hersenen. Onder andere het verwerken van informatie, pauzeren voordat je een volgende stap zet en jezelf opladen voor een nieuwe taak. Dit soort rustmomenten zijn cruciaal in de dag en mindfulnessoefeningen, waarbij de ademhaling de vaste focus is, helpen hierbij.

Bodycheck

Er zijn ieder lesuur veel afleiders voor leerlingen en leraren waardoor het handig is om te weten hoe je de aandacht beter kunt richten. Een praktische oefening is de Bodycheck, in een paar minuten concentreren leerlingen zich op hun hele lichaam. Ze beginnen bij de voetzolen en gaan via de benen, bekken, bovenlichaam en hoofd naar hun kruin. Hebben ze genoeg tijd dan maken ze de reis ook van kruin tot voetzolen.

Dit geeft leerlingen de ruimte om onrust uit de pauze, een ruzie met een medeleerling of stress voor een toets los te laten en ontspannen op de stoel te zitten. In de tijd dat leerlingen deze oefening doen, kan de leraar zijn materiaal klaarleggen en zich rustig voorbereiden op de lesstart. Een moment van rust bij lesovergangen of bij wisseling van lokalen in het voortgezet onderwijs geeft je het geschenk van stilte. Je kunt de nieuwe les dan met een schone lei beginnen omdat leerlingen hun stress hebben losgelaten.

Geluidenoefening

Jezelf focussen op geluiden – bewust naar het geluid van de vogels buiten luisteren, naar de klok of naar je ademhaling – is ook een moment van ontspanning waarna leerlingen gerichter kunnen opletten. De Geluidenoefening op YouTube leert leerlingen en leraren focussen op achtereenvolgens geluiden buiten de klas, in de klas en in je eigen lichaam. In deze volgorde worden drukke kinderen bij elke stap rustiger. Is je klas te rustig of passief, laat hen dan deze oefening starten bij de geluiden in het lichaam en via geluiden in het lokaal eindigen bij de geluiden buiten. Zo maak je de nieuwsgierigheid en activiteit in leerlingen wakker.

Beide oefeningen staan ingesproken op http://www.youtube.com/channel/UCuOKufMrV1QOQCqnkn5CwOg. Je kunt de oefening uitspreken voor je klas of je kunt de leerlingen naar de opname laten luisteren terwijl jij de groep observeert. Dit kan weer waardevolle informatie geven voor verdere sociaal-emotionele begeleiding van je leerlingen.

Mindful lesgeven

In mijn ervaring als mindfulnesstrainer op scholen in het basis- en voortgezet onderwijs merk ik dat leerlingen en leraren heel creatief zijn in het toepassen van aandachtoefeningen. Het gaat er ook juist om om voor jouw groep of klas die mix van technieken te gebruiken die het beste past. Je eigen houding voor je klas is daarbij doorslaggevend. Leerlingen voelen eerder wat je uitstraalt dan dat ze begrijpen wat je zegt. Hoe rustiger jij je voelt, hoe sneller een groep dan ook ontspannen zal zijn. Bij mindfulnesstechnieken gaat het niet alleen om de ontspanningsoefeningen maar vooral om de basishouding waarmee je de oefeningen geeft. Als het je niet aanspreekt om mindfulness voor jezelf toe te passen, dan lukt het waarschijnlijk ook niet om ze over te brengen aan de leerlingen…

Andersom kan het ook werken. Een leraar Geschiedenis vertelde me na een docenttraining: ‘Ik voel me niet comfortabel bij het inspreken van de oefeningen voor mijn leerlingen maar ik pas ze wel voor mezelf toe. Daardoor kom ik rustiger de klas in en verlopen mijn lessen meer ontspannen’. Een prachtig voorbeeld van terugkrijgen wat je uitstraalt én van uit de trainingen halen wat jij kunt gebruiken.

Over de automatische piloot en de bewuste piloot

In de training MindfulKids (voor leerlingen basisonderwijs) leren kinderen in zes weken hoe hun meest belangrijke instrument, namelijk hun aandacht, werkt. Door middel van oefeningen leren ze hun aandacht bewust(er) in het hier en nu te gebruiken. Hierdoor kunnen leerlingen ervaren dat ze zich beter kunnen concentreren op school. Als je je aandacht bewuster richt leer je om je automatische piloot langzaam te vervangen door je bewuste piloot. Eerst even denken, dan pas doen. Prikkels hoeven niet meer direct tot een reactie te leiden maar er mag even stilte zijn voordat je handelt.

Bij leerlingen in zowel basis- als voortgezet onderwijs is het interessant om mindfulness te koppelen aan zelfreflectie. Na het doen van een aandachtoefening zijn leerlingen vaak ontspannen en ontvankelijk om op een andere manier naar hun eigen gevoelens en gedrag te kijken. Als je al werkt met time-outs in de klas kun je een leerling ook vragen om in die tijd een aandachtoefening te doen. Zo wordt de time-out een moment van zelfzorg voor de leerling waar hij direct de positieve effecten van ondervindt: even rust, wat gebeurde er, wat heb ik nodig en hoe kan ik daarvoor zorgen?

Wanneer gebruik je mindfulness in de klas?

Het antwoord hierop is: de hele dag door. Als je jezelf een bewuste, rustige grondhouding aanleert ben je eigenlijk continue mindful – je bent je bewust van wat je wilt overdragen in een bepaalde les of verspreid over de dag, je ziet wat er gebeurt bij jezelf of in je klas en je reageert daar adequaat op. Leerlingen die gewend zijn aan aandachtoefeningen vragen vaak zelf of ze even een bodycheck, minuutje stilte of een rustige ademhalingsoefening mogen doen. Het rustgevende effect daarvan merk je direct in je klas en leerlingen leren zo ook om meer verantwoording voor zichzelf (gevoelens en gedrag) te nemen.

Specifieke momenten waarop je mindfulness extra kunt inzetten zijn:

Voor basisonderwijs

Bij de start van de dag
In een kringgesprek of bij terugkomst na de pauze
Tijdens leswisselingen
Als dagafsluiting (rustig de dag samen eindigen)
Voor een (CITO-)toets
Voor jezelf bij een belangrijk oudergesprek of gesprek met een collega,

Voor voortgezet onderwijs

Wanneer jij van het ene naar het andere lokaal (of naar de andere lokatie) gaat. Een rustmoment om je vorige les los te laten en verfrist aan de nieuwe les te beginnen.
Als startmoment van je les. Je les begint dan niet ná de oefening maar de oefening is onderdeel van je les – dat vormt een mooie integratie van mindfulness met een les Frans, Biologie of Maatschappijleer
Bij onrustige momenten tijdens het lesgeven
Voorafgaand aan een toets of examen
Tijdens een leerlinggesprek (mentoren gebruiken de ontspanningsoefeningen om een leerling die ongerust of overstuur is even tot zichzelf te laten komen).
Voor jezelf bij belangrijke gesprekken

Wat vindt de wetenschap?

Diverse wetenschappelijke onderzoeken hebben de positieve effecten van mindfulness inmiddels aangetoond. Dat maakt de invoering van mindfulness eenvoudiger op school. Immers, ook ik ken reacties van leraren die voorzichtig zijn en denken dat aandachttraining iets zweverigs is. Terwijl het juist concrete oefeningen zijn die prima passen binnen de sociaal-emotionele ontwikkeling van leerlingen.

De effecten van de MindfulKidstraining zijn door de Universiteit van Amsterdam onderzocht in een pilot-onderzoek op drie Amsterdamse basisscholen (2010). In het publieksverslag van dit onderzoek staat dat:

De training positieve effecten heeft op weerbaarheid tegen stress en op het functioneren van leerlingen in groep 5, 6 en 7
Leraren het klimaat in de klas verbeterd vonden
Kinderen minder piekerden na de training
Leerlingen zich bewuster waren van hun emoties, meer geluksgevoelens ervoeren en het leven begrijpelijker, beter hanteerbaar en meer betekenisvol vonden.
Volgens de ouders kinderen na de training minder angstig waren en een verbetering lieten zien in hun gedrag. Ook zagen ouders een vermindering in slaapproblemen.

Mindful Schools is een non-profitorganisatie in Amerika die als missie heeft om mindfulness binnen scholen te integreren. Ook Amerikaanse universiteiten hebben wetenschappelijk onderzoek verricht naar de effecten van mindfulness op school. Deze komen overeen met de resultaten van de UvA.

Bronnen / ter inspiratie

*In Prima-Onderwijs editie januari 2014 wordt mindfulness als één van de Onderwijsvernieuwingen 2014 genoemd.

Hier en Nu, Thich Nhat Hanh

YouTubekanaal Hélène van Oudheusden

Bodycheck en Geluidenoefening (in het Nederlands en in het Engels ingesproken, interessant om te gebruiken bij lessen Engels in basisschool of voortgezet onderwijs).

www.mindfulkids.nl

www.mindfulschools.org

Focus, Over sociale media als de grote afleider, Justine Pardoen

MoodieZ, Mindstyle magazine voor jongeren

Stilzitten als een Kikker, Eline Snel

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!