Flexibiliteit versterken bij leerlingen met autisme: effectieve werkwijzen voor leerkrachten

Geplaatst op 2 augustus 2024

Het onderwijzen van leerlingen met autisme vraagt om specifieke benaderingen en strategieën die rekening houden met hun unieke behoeften en uitdagingen. Een van de belangrijkste gebieden waarop leerkrachten zich moeten richten, is het bevorderen van flexibiliteit bij deze leerlingen. Flexibiliteit, of het vermogen om zich aan te passen aan veranderende omstandigheden en nieuwe situaties, kan een uitdaging vormen voor veel leerlingen met autisme. Dit artikel onderzoekt effectieve werkwijzen die leerkrachten kunnen toepassen om flexibiliteit te versterken en een inclusieve leeromgeving te creëren voor leerlingen met autisme.

Het Belang van Flexibiliteit bij Leerlingen met Autisme

Flexibiliteit is cruciaal voor het dagelijks functioneren en de sociale interactie van leerlingen met autisme. Leerlingen met autisme kunnen moeite hebben met het aanpassen aan veranderingen in routines, onverwachte situaties, en variaties in verwachtingen. Het bevorderen van flexibiliteit kan hen helpen om beter om te gaan met deze uitdagingen en om meer vertrouwen en zelfstandigheid te ontwikkelen.

Kenmerken van Leerlingen met Autisme

Om effectieve werkwijzen te ontwikkelen, is het belangrijk om te begrijpen welke kenmerken en behoeften leerlingen met autisme vaak hebben:

1. Voorkeur voor Structuur en Routine: Leerlingen met autisme kunnen sterk gehecht zijn aan voorspelbaarheid en routine. Veranderingen in hun dagelijkse schema of omgeving kunnen stress en angst veroorzaken.

2. Moeite met Verandering: Deze leerlingen kunnen moeite hebben met het aanpassen aan nieuwe situaties, veranderingen in plannen, of onverwachte gebeurtenissen.

3. Beperkingen in Sociaal Inzicht: Het begrijpen van sociale signalen en context kan uitdagend zijn, wat kan bijdragen aan problemen met flexibiliteit in sociale situaties.

4. Specifieke Interesses en Sterke Focus: Ze kunnen intense interesses en een sterke focus op specifieke onderwerpen hebben, wat kan leiden tot weerstand tegen activiteiten buiten hun interessegebied.

Strategieën voor Leerkrachten om Flexibiliteit te Versterken

Leerkrachten kunnen verschillende strategieën gebruiken om de flexibiliteit bij leerlingen met autisme te bevorderen. Hieronder worden enkele effectieve benaderingen besproken:

1. Structuur en Voorbereiding

Het bieden van een duidelijke structuur en het voorbereiden van leerlingen op veranderingen kan helpen bij het verminderen van angst en stress. Enkele effectieve technieken zijn:

• Visuele Schema’s: Gebruik visuele schema’s en planningen om leerlingen te helpen de dagelijkse routine en veranderingen in het schema te begrijpen. Dit kan helpen om de overgang naar nieuwe activiteiten of situaties te vergemakkelijken.

• Transitie-ondersteuning: Introduceer veranderingen stapsgewijs en geef duidelijke, voorafgaande waarschuwingen over wat er gaat gebeuren. Dit kan door middel van waarschuwingsteksten of visuele signalen.

• Consistentie in de Ruimte: Zorg voor een consistente en voorspelbare leeromgeving. Kleine aanpassingen aan de fysieke ruimte moeten geleidelijk en met zorg worden doorgevoerd.

2. Flexibiliteit in Activiteiten en Taken

Het aanpassen van activiteiten en taken om tegemoet te komen aan de behoeften van leerlingen kan helpen om hun flexibiliteit te vergroten. Dit kan door:

• Keuzemogelijkheden: Bied keuzes aan binnen activiteiten en taken. Dit stelt leerlingen in staat om beslissingen te nemen en verhoogt hun gevoel van controle en betrokkenheid.

• Gelaagdheid van Taken: Breek taken op in kleinere, beheersbare stappen en bied ondersteuning bij elke stap. Dit maakt het gemakkelijker voor leerlingen om zich aan te passen aan nieuwe of complexe taken.

• Variatie en Afwisseling: Introduceer variatie in activiteiten en zorg voor afwisseling om de leerlingen te helpen wennen aan veranderingen en nieuwe ervaringen.

3. Sociale Vaardigheden en Interactie

Het versterken van sociale vaardigheden en het verbeteren van sociale interacties kan bijdragen aan een grotere flexibiliteit in sociale situaties. Enkele benaderingen zijn:

• Sociale Verhalen: Gebruik sociale verhalen om situaties en verwachtingen te verduidelijken. Deze verhalen helpen leerlingen om sociale situaties te begrijpen en zich voor te bereiden op mogelijke veranderingen.

• Rollenspellen: Oefen sociale interacties en reacties op veranderingen door middel van rollenspellen. Dit kan leerlingen helpen om zich comfortabeler te voelen in nieuwe situaties en om flexibeler te reageren.

• Positieve Bekrachtiging: Beloon en erken flexibel gedrag en pogingen om zich aan te passen. Positieve bekrachtiging kan motivatie en zelfvertrouwen vergroten.

4. Samenwerking met Ouders en Specialisten

Samenwerking met ouders en specialisten kan waardevolle inzichten en ondersteuning bieden bij het bevorderen van flexibiliteit. Dit kan door:

• Communicatie met Ouders: Overleg regelmatig met ouders om inzicht te krijgen in de voorkeuren en routines van hun kind. Ouders kunnen waardevolle informatie geven over hoe veranderingen het beste kunnen worden aangepakt.

• Advies van Specialisten: Werk samen met specialisten, zoals gedragsdeskundigen of therapeuten, om strategieën te ontwikkelen die specifiek gericht zijn op het versterken van flexibiliteit.

• Gezamenlijke Doelen: Stel gezamenlijke doelen met ouders en specialisten om de voortgang te monitoren en om een consistente aanpak te waarborgen.

5. Zelfregulatie en Emotiemanagement

Ondersteun leerlingen bij het ontwikkelen van zelfregulatie en emotiemanagement om hen te helpen beter om te gaan met veranderingen. Enkele technieken zijn:

• Ontspanningstechnieken: Leer leerlingen ontspanningstechnieken, zoals ademhalingsoefeningen of mindfulness, om hen te helpen kalm te blijven tijdens veranderingen.

• Emotionele Ondersteuning: Bied emotionele ondersteuning en begeleiding aan leerlingen wanneer ze geconfronteerd worden met veranderingen. Dit kan door middel van gesprekken en het bieden van geruststelling.

• Zelfmonitoring: Help leerlingen om hun eigen reacties en emoties te monitoren en te begrijpen. Dit kan door middel van dagboeken of reflectieve gesprekken.

Voorbeelden van Praktische Toepassingen

Om de bovenstaande strategieën in de praktijk te brengen, kunnen leerkrachten de volgende voorbeelden overwegen:

• Visueel Dagprogramma: Plaats een visueel schema in de klas waarin de dagelijkse activiteiten en eventuele veranderingen worden weergegeven. Dit helpt leerlingen om te anticiperen op wat komen gaat en om zich voor te bereiden op eventuele veranderingen.

• Keuzekaarten: Maak keuzekaarten met verschillende activiteiten of taken en laat leerlingen kiezen welke ze willen uitvoeren. Dit bevordert autonomie en betrokkenheid.

• Sociale Verhalen en Rollenspellen: Ontwikkel sociale verhalen en gebruik rollenspellen om situaties te oefenen waarbij flexibiliteit vereist is. Dit kan helpen bij het voorbereiden op onverwachte situaties en het verbeteren van sociale vaardigheden.

Conclusie

Het versterken van flexibiliteit bij leerlingen met autisme is een belangrijk aspect van hun onderwijs en ontwikkeling. Door het toepassen van gerichte strategieën zoals structuur en voorbereiding, aanpassing van activiteiten, versterking van sociale vaardigheden, samenwerking met ouders en specialisten, en ondersteuning bij zelfregulatie, kunnen leerkrachten een omgeving creëren die de ontwikkeling van flexibiliteit bevordert. Het doel is om leerlingen met autisme te helpen zich aan te passen aan veranderingen en om meer vertrouwen en zelfstandigheid te ontwikkelen. Met een doordachte aanpak kunnen we bijdragen aan hun succes en welzijn, zowel binnen als buiten de klas.

Geraadpleegde bronnen 

• Anderson, P. (2002). Assessment development of executive function (EF) during childhood. Child Neuropsychology, 8(2), 71-82.
• Bogte, H., Flamma, B., van der Meere, J., & van Engeland, H. (2008). Cognitive flexibility in adults with high functioning autism. Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology, 30(1), 33-41.
• Cannon, L., Kenworthy, L., Alexander, K. C., Werner, M. A., & Anthony, L. G. (2011). Unstuck and on target! An executive function curriculum to improve flexibility for children with autism spectrum disorders. Baltimore, MD: Paul H. Brookes.
• Dandil, Y., Smith, K., Kinnaird, E., Toloza, C., & Tchanturia, K. (2020). Cognitive Remediation Interventions in Autism Spectrum Condition: A Systematic Review. Frontiers in Psychiatry, 11, 722.
• Desideri, L., Di Santantonio, A., Varrucciu, N., Bonsi, I., & Di Sarro, R. (2020). Assistive Technology for Cognition to Support Executive Functions in Autism: a Scoping Review. Advances in Neurodevelopmental disorders. Published on June 2020.
• De Vries, M. (2015). Individual differences in executive functions, training effects & quality of life of children with autism spectrum disorders. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.
• Diamond, A. (2002). Normal development of prefrontal cortex from birth to young adulthood: Cognitive functions, anatomy and biochemistry. In D. T. Stuss & R.T. Knight (Eds.), Principles of frontal lobe function (pp. 466–503). New York: Oxford University Press.
• Dickson, K. S., Aarons, G. A., Anthony, L. G., Kenworthy, L., Crandal, B. R., Williams, K., & Brookman-Frazee, L. (2020). Adaption and pilot implementation of an autism executive functioning intervention in children’s mental health services: a mixed-methods study protocol. Pilot and Feasibility Studies, 6, 1-13.
• Garon, N., Bryson, S. E., & Smith, I. M. (2008). Executive function in preschoolers: A review and integrative framework. Psychological Bulletin, 134, 31–60.
• Hattie, J. & Timperley, H. (2007). The power of feedback. Review of Educational Research, 77, 81- 112. doi: 10.3102/003465430298487
• Hill, E. L. (2004). Executive dysfunction in autism. Trends in Cognitive Science, 8, 26-31.
• Hughes, C. (2011). Changes and challenges in 20 years of research into the development of executive functions. Infant Child Development, 20, 251–271.
• Huizinga, M., Dolan, C.V. & Van der Molen, M.W. (2006). Age-related change in executive function: Developmental trends and a latent variable analysis. Neuropsychologia, 44(11), 2017–2036.
• Huizinga M. & Smidts, D. P. (2017). Gedrag in uitvoering, tweede editie. Amsterdam: Nieuwezijds.
• Jolles, J., (2017). Het tienerbrein. Over de adolescent tussen biologie en omgeving,. Amsterdam: AUP bv.
• Joyce, J. J. & Chase, P. N. (1990). Effects of response variability on the sensivity of rule-governed behaviour. Journal of the Experimental Analysis of Behavior, 54, 251-262.
• Kaland, N., Smith, L., & Mortensen, E.L. (2008). Brief report: cognitive flexibility and focused attention in children and adolescents with Asperger syndrome or high- functioning autism as measured on the computerized version of the Wisconsin card sorting test. Journal of autism and developmental disorders, 38, 1161-1165.
• Kennisrotonde. (2017). Heeft digitaal lesmateriaal invloed (positief/negatief) op de sociale competenties en/of executieve functies van leerlingen met gedragsproblemen/psychische stoornissen, bijvoorbeeld ASS of ADHD.? (KR. 096). Den Haag: Kennisrotonde.
• Kleinhans, A., Akshoomoff, N., & Delis, D.C. (2005). Executive functions in autism and Asperger’s disorder: flexibility, fluency and inhibition. Developmental Neuropsychology, 27, 379-401.
• Leeman, Y. (2006). Teaching in ethnically diverse schools: teachers’ professionalism. European Journal of Teacher Education, 29(3), 341-356.
• Lezak, M. D., Howieson, D. B., Loring, D. W., Hannay, H. J., & Fischer, J. S. (2004). Neuropsychological assessment (4th ed.). Oxford University Press.
• Norris, J. & Ortega, L. (2001). Does type of instruction make a difference? Substantive findings from a meta-analytic review. Language Learning, 51, 157–213.
• Ozonoff, S. & Jensen, J. (1999). Brief report: specific executive function profiles in three neurodevelopmental disorders. Journal of autism and developmental disorders, 29, 171- 177.
• Saniee, S., Pouretemad, H. R., & Zardkhaneh, S. A. (2019). Developing setâ€Âshifting improvement tasks (SSIT) for children with highâ€Âfunctioning autism. Journal of Intellectual Disability Research, 63(10), 1207-1220.
• Stevens, C., Lauinger, B., & Neville, H. (2009). Differences in the neural mechanisms of selective attention in children from different socioeconomic backgrounds: An event-related brain potential study. Developmental Science, 12(4), 634-646.
• Swanson, H.L. (1999). Cognitive processes that underlie mathematical precociousness in young children. Journal of Experimental Child Psychology, 93(3), 239–264.
• Varanda, C. D. A., & Fernandes, F. D. M. (2017). Cognitive flexibility training intervention among children with autism: a longitudinal study. Psicologia: Reflexão e Crítica, 30.

[1] Naast cognitieve flexibiliteit zijn er nog twee executieve functies, namelijk inhibitie en werkgeheugen (Huizinga & Smidts, 2017). Inhibitie is het remmend vermogen (impulsbeheersing), dat nodig is om gedrag, gedachten en emoties te controleren. Werkgeheugen is het vermogen om informatie te onthouden en deze mentaal te bewerken (Diamond, 2002). Kinderen kunnen in wisselende mate problemen ondervinden in een of meerdere van deze executieve functies, ook kinderen met ASS.
De ontwikkeling van de cognitieve flexibiliteit steunt op de ontwikkeling van de andere twee executieve functies. Zo moet een leerling om cognitief flexibel te kunnen zijn, eerst de ene gedachte onderdrukken (dit verwijst naar de inhibitie-functie). Tevens moet de leerling de nieuwe gedachte activeren en (kunnen) onthouden in het werkgeheugen (Diamond, 2002).

[2] Aan dergelijke programma’s liggen ook algemene didactische principes ten grondslag, zoals die van procesgerichte feedback en training in zelfinstructie (zie bijvoorbeeld Alexander, 2006; Hattie & Timperley, 2007; Joyce & Chase 1990; Leeman, 2006; Norris & Ortega, 2001; Stevens e.a., 2000; Swanson, 1999).