We denken intuïtief en vertrouwen op ons gevoel
Theo de Keulenaar
Voorzitter bij Studiegroep VDKV
Geraadpleegd op 18-02-2025,
van https://wij-leren.nl/we-denken-intuitief-en-vertrouwen-op-gevoel.php

Waarom zou het onderwijs expliciet aandacht moeten geven aan intuïtief denken? Ook als (of juist omdat) we leerlingen moeten leren om meer rationeel te gaan denken. Het werk van Daniel Kahneman (2011): ‘Ons Feilbare Denken Thinking, Fast and Slow’ is hier voor een belangrijk deel wederom onze gids.
In artikel 3 ‘Intelligentieontwikkeling is al denkende leren’ hebben we Daniel Kahneman (2011): ‘Ons Feilbare Denken Thinking, Fast and Slow’ geïntroduceerd. De reden daarvoor is dat hij de werking van ons denken heeft onderzocht. Interessant is dat Kahneman de resultaten van zijn onderzoek heeft geplaatst in een door Keith Stanovich ontwikkeld psychologisch kader, waarin het denkvermogen wordt beschreven als een wisselwerking tussen twee systemen: Systeem 1 (ons intuïtieve denken) en Systeem 2 (ons rationele denken). Enkele belangrijke kenmerken van die [verstrengelde] systemen zijn in artikel 4 ‘Intuïtief denken: betrouwbaar of valkuil?’ vermeld. Interessant is ook dat uit zijn onderzoek is gebleken dat we helemaal niet zo rationeel, logisch of beredeneerd denken als gewoonlijk wordt aangenomen. We denken intuïtief en vertrouwen op ons gevoel.
Intuïtief denken is aangeboren; rationeel denken moeten we aanleren.
Verstandig (rationeel) denken is niet zoals intuïtief denken aangeboren. Dat moet worden aangeleerd. Door het associatieve geheugen van leerlingen te verrijken met rationele kennis, waaronder (goed gekozen) denkstrategieën of methodes van denken, wordt hun denkvermogen als geheel (i.c. Systeem 1 èn Systeem 2) krachtiger. Het wordt meer toegerust om antwoorden te vinden op lastige vragen en problemen. Zo ontwikkelen we intelligentie en zijn leerlingen beter en sneller in staat om wat ze geleerd hebben toe te passen bij andere vragen en problemen en in (nog) onbekende situaties (21ste eeuw vaardigheden).
Empathie en patroonherkenning als fundament voor leren op school
Om de didactische consequenties voor het onderwijs te kunnen inschatten, is het van belang om te weten dat ons aangeboren denkvermogen naar zijn psychologische aard werkt op basis van de neuropsychologische vermogens: empathie en patroonherkenning. Dat geldt voor zowel Systeem 1 als voor Systeem 2.
Die psychologische aard van ons denkvermogen vraagt om aandacht van het onderwijs. De ontwikkeling van de subvermogens − empathie en patroonherkenning − zouden tezamen eigenlijk het fundament ‘moeten’ zijn van ‘leren op school’, ware het niet dat de theorievorming en de didactische uitwerkingen nog in de kinderschoenen staan. Dat wil niet zeggen dat er in de praktijk geen ontwikkelingen zijn waar we lering uit kunnen trekken. Integendeel: een belangwekkend voorbeeld is het “Programma Alternatieve Denkstrategieën”(PAD). Belangwekkend omdat de onderzoeksresultaten aantonen dat ‘sociaal-emotioneel leren’ niet alleen helpt bij gedragsproblemen, maar ook de schoolprestaties aanzienlijk verbetert.
Sociaal-emotioneel leren heeft aanzienlijk effect op schoolprestaties.
Onderzoek naar methode PAD levert veelbelovende bijvangst
Het Programma Alternatieve Denkstrategieën (PAD) is ontwikkeld voor kinderen met gedragsproblemen. De inspiratiebron daarvoor was Daniel Golemans boek ‘Emotionele Intelligentie’. In PAD werken leerlingen aan de hand van emotiekaartjes met elkaar samen aan de ontwikkeling van hun sociaal-emotionele intelligentie. PAD is inmiddels het meest gebruikte en onderzochte programma voor sociaal-emotioneel leren. Het programma blijkt ook zeer succesvol. “Kinderen op een school waar zo’n programma wordt gebruikt zijn empathischer, beter in staat gezamenlijk problemen op te lossen, stressbestendiger, minder angstig, minder agressief en hebben meer plezier op school.”
‘Terloops’ wordt door PAD-onderzoeker Kees Van Overveld vermeld: “Dat hun academische prestaties ook nog eens aanzienlijk vooruitgaan in vergelijking met scholen waar deze programma’s niet worden gebruikt.” Voor Van Overveld is dat “slechts een extraatje, een mooi cadeau”. Maar naar eigen zeggen “wel een cadeau dat veel onderwijsdirecteuren over de streep trekt.”
De in de praktijk gevonden ‘bijvangst’ van het Programma Alternatieve Denkstrategieën toont aan dat sociaal-emotioneel leren niet alleen helpt bij gedragsproblemen, maar ook een positief effect heeft op de ontwikkeling van de (zogenoemde) ‘academische intelligentie’. Dat is de theoretisch-analytische intelligentie die nodig is voor schoolsucces. Gezien de resultaten van PAD zouden naar ons oordeel alle scholen, vooral basisscholen, hun voordeel kunnen doen met een dergelijk programma als PAD om de sociaal-relationele intelligentie van hun leerlingen tot bloei te laten komen.
Perspectieven voor het onderwijs
Het ‘extraatje’ of het ‘cadeau’ dat als bijvangst of bijproduct van PAD wordt meegeleverd − i.c. het ontwikkelen van (academische) intelligentie − zou in methodisch wat aangepaste ‘Programma’s Alternatieve Denkstrategieën’ tot hoofdproduct genomen kunnen worden. Door niet alleen aandacht te besteden aan sociaal-emotionele denkstrategieën sec, maar ook aan de ontwikkeling van denkstrategieën op het gebied van theoretisch, praktisch en creatief denken, leren we leerlingen dan niet alleen zich empathischer op te stellen, zich beter in te leven in de gevoelens van anderen, waardoor antipestprogramma’s overbodig worden. Maar we leren ze dan ook de (empathisch geaarde) denkvaardigheden die nodig zijn voor ‘all round’ (intuïtief, maar meer rationeel) denken op genoemde vier denkkrachten; niet als bijproduct, maar als hoofdproduct. Dat gebied is praktisch nog onontgonnen, zowel wat betreft theorieontwikkeling als didactisch. In onze studie ‘Naar een Nieuwe kijk op Intelligentie’ hebben we daar een aanzet voor gegeven.
Ons denkvermogen staat standaard in de modus: intuïtief denken.
Empathie en patroonherkenning helpen ons om de wereld intuïtief te begrijpen
Door onze studie ‘Naar een Nieuwe kijk op Intelligentie’ verkregen en onderbouwden we het inzicht dat we door de vermogens empathie en patroonherkenning de wereld om ons heen intuïtief kunnen invoelen, begrijpen en vervolgens ook (door ons denkvermogen te gebruiken) kunnen vormgeven. Het − na ons boek verschenen − werk van Kahneman verreikte ons met het inzicht dat we nu weten dat intuïtief denken de standaard modus is van ons denkvermogen en dat het zonder emoties onmogelijk is om rationeel te denken.
Zonder emoties is het onmogelijk om rationeel te denken.
Impact gemoedstoestand op werking van ons rationele Systeem 2
Uit Kahnemans onderzoek blijkt dat emoties en gevoelens in onze denkwereld de dienst uitmaken, zoals Damasio reeds betoogd had. Kahneman ontdekte vervolgens dat het rationele Systeem 2 − dat Systeem 1 controleert − doorgaans weinig invloed heeft op deze emoties en gevoelens (tenminste als we ons daar niet bewust op trainen).
Dat punt is van grote betekenis voor het onderwijs, want ‘al-denkende-in-de-standaard-modus’ kunnen we daardoor gemakkelijk de fout ingaan. Alleen al een gemoedstoestand als een goede stemming of een goed humeur kan het rationele Systeem 2 naar de achtergrond drukken. We verliezen dan – zolang de gemoedstoestand duurt − aan kritisch vermogen. Kahneman: “als mensen goedgemutst zijn, zijn ze […] minder oplettend en ontvankelijker voor logische fouten” (p 76). Dat komt omdat Systeem 2 dan minder alert is. Bij taken of werkzaamheden die (momenten van) ‘nadenken’ vereisen, moeten we dus leren om bewust ons rationele Systeem 2 bij de les te houden, en ons niet te veel door onze gemoedstoestand te laten leiden.
Ondanks dat een goede gemoedstoestand Systeem 2 naar de achtergrond drukt is een slechte gemoedstoestand desastreus. Bij een slechte stemming bleken mensen niet langer in staat om een intuïtieve taak goed uit te voeren terwijl bij een goede stemming de nauwkeurigheid van die taak “meer dan verdubbelde”. Over het algemeen kunnen we zeggen: Zit je lekker in je vel, voel je je goed, dan leer en presteer je goed, maar je bent ook minder oplettend en ontvankelijker voor logische fouten. Hou Systeem 2 dus alert en voed het op.
Denkstrategieën eigen maken gaat niet vanzelf
We mogen in het onderwijs niet langer zomaar aannemen dat leerlingen ‘vanzelf wel’ over de nodige denkcapaciteiten beschikken om rationeel, logisch of beredeneerd te kunnen denken. Daar is scholing, training en opvoeding voor nodig. Aanleren van denkstrategieën, zoals in PAD, zijn veelbelovende didactische instrumenten.
Boeken 'Naar een nieuwe kijk op intelligentie'
Dit artikel is een vervolg op twee boeken waarin de auteur een stevige wetenschappelijke basis legt voor deze fundamenteel andere kijk. Deze artikelenserie heeft als doel te prikkelen en allen die het onderwijs een warm hart toedragen te steunen in een andere kijk naar hun werk en de resultaten die ze halen. De boeken zijn te downloaden via de volgende link:
Naar een nieuwe kijk op intelligentie – Deel 1: Cultiveren van intelligenties,
Zorgplicht van het onderwijs en Deel 2: Van theorie naar praktijk’