Spontane spelling bij kleuters

Een jong kind krabbelt enthousiast op papier. Vol trots laat het kind het aan de leerkracht zien. ‘cavia’ staat er, al kan de leerkracht dit er nog niet uit opmaken. Dit is spontaan spellen, een natuurlijk proces waarin kinderen ontdekken hoe taal werkt. Waarom is dit zo waardevol? En hoe kun je het stimuleren? In een serie van 4 artikelen krijg je antwoord op deze vragen.

Het is bekend dat fonemisch bewustzijn en letterkennis belangrijke pijlers zijn binnen het onderwijs aan kleuters. Kleuters die een zwak ontwikkeld fonemisch bewustzijn en/of een geringe letterkennis hebben, blijken meer moeite te hebben om het aanvankelijk leesproces in groep 3 onder de knie te krijgen. Het gevolg is dat deze leerlingen ook na groep 3 vaak meer moeite hebben om voldoende leesvaardigheden te ontwikkelen.

Zaak is dus om te zorgen voor een stevige basis voor alle kleuters: een goed ontwikkeld fonemisch bewustzijn en voldoende letterkennis. Spontaan spellen (ook wel invented spellen genoemd) levert een waardevolle bijdrage aan de ontwikkeling van het fonemisch bewustzijn en de letterkennis. Tegelijkertijd werk je aan alle andere tussendoelen beginnende geletterdheid, zoals boekoriëntatie en de functies van geschreven taal. Ook ondersteunt spontaan spellen de ontwikkeling van mondelinge taalvaardigheden en stimuleert het de fijne motoriek.

Jonge kinderen de gelegenheid en ruimte bieden om spontaan te spellen werpt dus zijn vruchten af. Uit diverse onderzoeken (o.a. Noé et al., 2019) blijkt echter dat er in het kleuteronderwijs en in de voorschool te weinig aandacht is voor de spontane spelling bij jonge kinderen.

Wat is spontane spelling?

Spontane spelling is het schrijven van woorden op basis van klanken die je in gesproken taal hoort (Gerde et al., 2012). Jonge kinderen denken na over welke klanken ze horen in woorden en bedenken hoe ze die klanken op kunnen schrijven. Ze laten zo zien dat ze weten dat er een verband is tussen gesproken en geschreven taal: dat wat je vertelt kan opgeschreven worden, en dat wat je opgeschreven hebt kun je (hardop) teruglezen.

Spontane spelling is voorspeller van latere lees- en schrijfvaardigheden.

Spontane spelling verschijnt in vele vormen: tekeningen, krabbels, letterachtige vormen en letters en blijkt, naast het fonemisch bewustzijn en letterkennis, ook een grote voorspellende waarde te hebben als het gaat om latere lees- en schrijfvaardigheden van leerlingen. In de praktijk blijkt dat er vaak meer aandacht is voor lezen en minder voor schrijven, terwijl het juist van belang is om aandacht te besteden aan beide, want lezen en schrijven versterken elkaar (Fischer,2023).

Tussendoelen beginnende geletterdheid

Als we kijken naar de ontwikkeling van lezen en schrijven bij jonge kinderen, komt schrijven voor lezen. Kinderen schrijven namelijk al voordat ze beginnen met lezen. Al op jonge leeftijd maken ze tekeningen en zetten ze krabbels op papier met een doel. Ze hebben bijvoorbeeld een boodschappenlijstje geschreven, omdat hun ouders dit ook doen als ze naar de supermarkt gaan. Of ze zetten hun naam bovenaan een tekening. Ze laten hiermee zien dat ze weten dat schrijven een functie heeft (iets onthouden bijvoorbeeld). Deze ‘functies van geschreven taal’ is een van de tussendoelen beginnende geletterdheid. Kinderen beseffen ook dat er een relatie bestaat tussen gesproken en geschreven taal: je kunt opschrijven wat je zegt en diezelfde tekst kun je vervolgens ook teruglezen.

Terwijl kinderen schrijven, zijn ze bezig met het opdelen van woorden in stukjes (de klanken). Die klanken schrijven ze vervolgens op, waarbij ze nagaan welke klank ze horen en welk symbool erbij past. Zo worden het fonemisch bewustzijn (het hakken en plakken) en de letterkennis gestimuleerd.

Spontaan spellen leent zich ook goed om te werken aan de tussendoelen ‘boekoriëntatie’ en ‘verhaalbegrip’. Als je werkt aan het tussendoel boekoriëntatie, besteed je aandacht aan hoe de tekst en afbeeldingen in een boek samen het verhaal vertellen. Bespreek bijvoorbeeld met de kinderen een afbeelding uit het boek en vraag hen wat er gebeurt. Vervolgens lees je de tekst voor die erbij staat. Begrijpen hoe een boek werkt kun je stimuleren door kinderen zelf een ‘boek’ te laten schrijven.

Schrijven is een effectieve manier om verhaalbegrip te stimuleren (Odink, 2022). Bij spontaan spellen kun je kinderen vragen om naar aanleiding van een eerder gelezen prentenboek iets te schrijven over het begin, midden en eind van het verhaal.  

Bij alles wat ze opschrijven hebben kinderen hun mondelinge taalvaardigheden nodig. Voordat je iets opschrijft, denk je namelijk na over de woorden die je wilt gebruiken en hoe je een zin wilt formuleren. Op die manier versterken schrijven de mondelinge taalvaardigheden. In het volgende artikel van deze reeks wordt dieper ingegaan op spontaan spellen en hoe dit kan bijdragen aan de mondelinge taalvaardigheden en het vergroten van de woordenschat.

Fasen binnen spontane spelling

De spontane spelling doorloopt een aantal fasen:

1. schrijven via tekenen,
2. schrijven via krabbels,
3. schrijven via letterachtige vormen
4. invented spelling.

Vervolgens gaat invented spelling over in conventioneel spellen: spellen volgens spellingregels.

De verschillende fasen die kinderen doorlopen geven jou als leerkracht informatie over de kennis die kinderen hebben over verschillende tussendoelen beginnende geletterdheid. Deze informatie biedt je vervolgens weer mogelijkheden om door middel van spontane spelling interventies in te zetten om voor elke leerling op een zinvolle manier aan de tussendoelen te werken. Dit vraagt van jou om het schrijf- en leesgedrag van kleuters goed te observeren, te monitoren en vervolgens weloverwogen keuzes te maken in je aanbod. Een kleuter die schrijft via krabbels bijvoorbeeld, begrijpt dat tekenen iets anders is dan schrijven en dat elke klank binnen gesproken taal een eigen symbool heeft.

Om deze leerlingen te begeleiden in hun ontwikkeling en daarmee vooruit te helpen in de fase van schrijven via krabbels naar de fase van schrijven via letterachtige vormen, ga je aan de slag met voelletters en daag je hen geregeld uit om te schrijven in betekenisvolle situaties. Belangrijk is dat je zelf je schrijf- (en lees-)gedrag modelt: je schrijft zelf frequent in betekenisvolle situaties en verklankt de letters die je schrijft terwijl je schrijft. Een volwassene die geregeld schrijft en hier zichtbaar plezier aan beleeft is belangrijk: het nodigt kinderen uit om ook zelf te schrijven.

Daag de leerling uit om te schrijven in betekenisvolle situaties en geef hierbij zelf het goede voorbeeld.

De omgeving

Wil je kleuters uitnodigen om te schrijven, dan kan een taalrijke omgeving met functioneel geschreven taal niet ontbreken. Denk hierbij aan een alfabetposter op ooghoogte, labels op kasten, lades en kratten, boeken, tijdschriften en schrijfmaterialen. Let er wel op dat je regelmatig expliciet aandacht besteedt aan deze materialen. Uit zichzelf vestigen kleuters niet zo snel hun aandacht op de materialen, hiervoor hebben ze de leerkracht nodig. Laat zien hoe je schrijfmaterialen gebruikt, geef aanwijzingen waar je begint met schrijven op een vel papier (van links naar rechts en van boven naar beneden). Moedig elke vorm van schrijven aan en corrigeer niet door de juiste spelling bij het werk van kleuters te noteren. Dit demotiveert eerder en doet geen goed aan de ontwikkeling van spontane spelling. De spontane spelling ontwikkelt zich juist doordat leerlingen zelf nadenken over de klanken die ze horen en bijhorende symbolen. Door kleuters goed te observeren en passende interventies aan te bieden, zullen hun schrijfvaardigheden zich ontwikkelen.

Opbrengsten

Zoals eerder beschreven werk je met spontaan spellen aan alle tussendoelen beginnende geletterdheid. Ook op de lange termijn werpt het z’n vruchten af. Jonge kinderen die in de gelegenheid zijn geweest om spontaan te spellen, te ontdekken en te experimenteren met schrijven dus, blijken betere lees- en schrijfvaardigheden ontwikkeld te hebben als ze in groep 5 zitten. Met spontaan spellen werk je preventief aan het voorkomen van toekomstige lees- en spellingproblemen.

Literatuur

• Fischer, L. (2023, 10 november). The art of Writing? Language Magazine. Geraadpleegd op 24 november 2023, van https://www.languagemagazine.com/2023/11/10/the-art-of-writing/
• Gerde, H.K., Bingham, G.E. & Wasik, B.A. (2012). Writing in Early Childhood Classrooms: Guidance for Best Practices. Early Childhood Education Journal, 40(6), 351-359.
• Noé, M., Leysen, H., Simons, J. & Van Kerckhove, E. (2019). Herken kleuters met risico op latere leesproblemen. Tijdschrift Taal, 10(15), 14-19.
• Odink, H. (2022). Praten en schrijven over teksten. JSW, 106(5).

Henriët Odink is auteur van ‘Spontaan spellen. Bouw aan een stevige taalbasis bij het jonge kind’, te verkrijgen bij uitgeverij Boom (zie https://www.boom.nl/primair-onderwijs/100-17680_Spontaan-spellen).