Het gebruik van snelle tekeningen in communicaties (1)
Jeanne Buijks
Orthopedagoog bij Kennisplatform Wij-leren.nl
Geraadpleegd op 18-02-2025,
van https://wij-leren.nl/snelle-tekeningen-deel1-voordelen-Buijks.php

Onderwijs geven is niet alleen een op leerlingen gerichte instructietaak. De leerkracht heeft ook de constante opgave om te communiceren met de kinderen zelf en met uiteenlopende doelgroepen rondom het kind, zoals ouders, collega’s en interne en externe specialisten. Er is constant overleg nodig om zaken te verduidelijken, te informeren, te structureren, te adviseren, te interveniëren of te begeleiden. Veelal verlopen deze communicaties mondeling, dus auditief en verbaal. Maar hoe verhelderend kan een grafisch visueel beeld van een eenvoudige tekening zijn, gaandeweg het gesprek of de instructie. Een snelle schets, tijdens overleg of uitleg, om de essentie van een boodschap over te brengen of gesproken/geschreven informatie concreter en meer (be)grijpbaar te maken.
Er is gelukkig steeds meer aandacht en acceptatie voor visualisering van communicaties. Zie deze artikelenreeks (3 delen) als een stimulerende denkoefening, om overleg te verrijken met tekeningen, die in een mum van tijd op papier of bord staan.
De volgende onderwerpen worden behandeld, in 3 delen:
Voordelen van snelle tekeningen in communicaties. Overzicht van geraadpleegde bronnen.
Voorbeelden van snelle tekeningen in communicaties: de lijn, het treintje, het huis.
Vervolg voorbeelden van snelle tekeningen in communicaties: de weegschaal, de balansmeter, stokmannetjes.
Deel 1. Voordelen van (snelle) tekeningen in communicaties
Grafische visualisering in overleg en begeleiding kan een enorme meerwaarde betekenen voor het communicatieproces en voor de inhoud ervan. Visuele ondersteuning van een gesprek reikt verder dan het verbale en mentale karakter van overleg, het doet namelijk ook een beroep op andere vaardigheden, die meer van visuele, ruimtelijke, motorische en tactiele aard zijn. Dit geldt zowel voor mondelinge taal als voor geschreven taal (het geschreven woord is tevens een vorm van visualisatie van mondelinge taal).
Met tekenen-tijdens-praten wordt als het ware een senso-motorische bodem gelegd onder het talige mondelinge communiceren. Het verbaal-mentale spreken wordt verrijkt met de non-verbale handelingen van tekenen, die senso-motorisch en visueel-ruimtelijk zijn, bewegend en meer met het lijf.
Bezien vanuit de vier fasen van de handelingsleertheoretische benadering van Galpérin (de materiële, perceptieve, verbale en mentale leerfase), wordt met tekenen tijdens een gesprek gebruik gemaakt van de eerste twee fasen, als ondersteuning van de derde en vierde fase (Buijks). In de materiële en perceptieve fasen wordt voornamelijk lijfelijk gehandeld, denkstappen worden gemotoriseerd en gevisualiseerd, ze zijn uitgebreid, uitwendig en hardop. Deze manier van communiceren is een uitkomst voor velen, die het pure spreken moeilijk vinden of liever wat meer multisensorieel en tactiel-handelend communiceren. Informatieoverdracht wordt hierdoor concreter, toegankelijker, makkelijker hanteerbaar, levendiger en dikwijls ook gezelliger.
De Rijdt (boek) stelt, dat gesproken taal vluchtig is, waardoor visualisaties nodig kunnen zijn, om de taal te verduidelijken of te vereenvoudigen en de communicatie over een onderwerp te ondersteunen. Niet iedereen is even sterk verbaal aangelegd of pikt auditieve informatie van de onzichtbare en snelle taal vlotjes op. Een tekening kan dan een steun zijn.
Mondelinge informatie is vluchtig en wordt met een grafische visualisatie a.h.w. vastgezet en daardoor tastbaar gemaakt. Zelfs beweging, ontwikkeling en groei van gedrag of inzicht en ook interactie kunnen zichtbaar worden gemaakt met een tekening. Daarnaast brengt een tekening structuur in de informatie, de volgorde wordt beter zichtbaar en er is meer overzicht en helderheid van wat er besproken en afgesproken wordt.
Visuele communicatiemiddelen verhogen de verbinding tussen gespreksdeelnemers, want ze worden zowat door iedereen herkend en begrepen. Visualisatie kan een aanknopingspunt zijn voor een vlotter gesprek en soepelere interactie, voor het makkelijker durven stellen van vragen en het openlijker uitwisselen van meningen.
Als je de manier van mondeling overleggen kunt verbreden met een grafische visualisering, wordt de emotionaliteit, de betrokkenheid en de contactuele communicatie van de overlegpartners verhoogd. Met een eenvoudige tekening midden op de gesprekstafel komen gespreksdeelnemers meer in de actiemodus, ze gaan meetekenen en kunnen al doende en ervarende vlotter zelf met voorstellen en oplossingen komen. De overlegsfeer wordt er meer dialogiserend en dynamisch van en daardoor positiever en constructiever. Er komt meer beleving en actie in het gesprek.
Je kunt natuurlijk veel verder gaan dan een simpele tekening en dikwijls gebeurt dat ook in een gesprek, op een spontane en ongedwongen manier. Veel gespreksdeelnemers, volwassenen en kinderen, gaan vanzelf meetekenen. Of de deelnemers beperken zich niet tot de tekening van de gespreksleider, maar kiezen eigen uitingsvormen. Tekenen nodigt uit en stimuleert tot meer en creatiever tekenen, er komt meer op gang dan alleen het visualiseren van communicaties.
Bezemer gebruikt in haar creatieve communicatie coaching (voor kinderen die vastgelopen zijn in communicatieve redzaamheid) een uitgebreide set aan materialen, teken- en schilder technieken en werkwijzen, bij het zelf leren reguleren van sociaal-emotionele knelpunten. Kinderen met taalproblemen, emotionele - of gedragsproblemen, autisme of anderszins vinden het vaak lastig om hun emoties onder woorden te brengen. ‘Het is frustrerend voor ze als iemand ze vraagt dat toch met woorden te doen’. ‘Kinderen met een taalontwikkelingsstoornis of anderszins eerst laten tekenen werkt enorm goed. Vragen stellen tijdens het tekenen en vervolgens samen over de tekening praten. Op school wordt dit vrijwel altijd andersom gedaan, eerst vertellen en dan tekenen. Voor deze kinderen werkt andersom vele malen beter’ (Bezemer op linkedin).
Taal kan voor taalzwakke mensen een plek zijn waar ze zich onzeker en onrustig voelen, omdat ze emoties en gedachten moeilijk of niet in woorden kunnen uiten. Met het aanbieden van en uitnodigen tot alternatieve uitingsmogelijkheden in de vorm van visuele communicatiemiddelen, ontwikkelen ze zelfvertrouwen en geef je ze handvatten om makkelijker te communiceren. Tekenen en schilderen zijn dan het beginpunt, de sleutel tot communiceren, zolang praten nog niet goed lukt. ‘Kinderen die gedachten en gevoelens minder goed onder woorden kunnen brengen, zijn er bij gebaat dat ze niet hoeven praten, maar dat jij ze eerst op een andere manier leert begrijpen’ (Bezemer op linkedin).
Van der Most legt in haar website uit hoe ondersteunend het tekenen kan zijn, als dat ingezet wordt in gesprekken met mensen die moeite hebben met alleen talige informatie. Zij noemt o.a. als voordeel dat beeldtaal veelal beter begrepen en onthouden wordt dan verbale taal en dat je met een al of niet zelf getekend beeld makkelijker op je woorden kunt komen. Met beelden ontstaat een helderder overzicht in de structuur van boodschappen of gebeurtenissen: van hoofd- en bijzaken, volgorde en essentie. Visuele ondersteuning ontwikkelt het begrip van gesproken taal en ‘je geeft jezelf én het kind tools om makkelijker tot spreken te komen’ (Van der Most). Zij benadrukt dat je mee kunt tekenen, terwijl er gesproken wordt, gebruikmakend van het dikwijls sterke visuele brein van kinderen met taal- en communicatieproblemen.
Anderen, zoals Hamelink-Oosdijk werken in het kielzog van Van der Most, om ‘de wereld voor (TOS)-leerlingen een stukje begrijpelijker te maken door de gesproken taal direct te ondersteunen met tekeningen’ (Hamelink-Oosdijk).
De Vreede richt zich met haar programma ‘Teken je gesprek’ vooral op korte teksten, die opgeschreven worden in een soort van overzichtelijke mindmaps, die betrekking hebben op ‘wat er gebeurd, gezegd en gevoeld wordt’. Er wordt gewerkt met drie symbolen voor gevoelens, gedachten en uitspraken, met drie kleuren voor de mate van (on)prettigheid en (in)effectiviteit, met sjablonen en met emotie- en gedachten kaartjes. ‘Je ziet als probleemdrager je eigen probleem tot de kern teruggebracht in samenvattende bewoordingen en passende kleuren. Vanuit dit nieuwe perspectief kan je zelf komen tot inzicht en een oplossing. De gesprekstekeningen functioneren als een ‘verslag’. Dat wat de vorige keren onderzocht, besproken en getekend is, is snel en gemakkelijk terug te zien’. Ook de hulpverlener krijgt met een dergelijk ‘praatpapier’ een duidelijker beeld van het kind en datgene wat als problematisch of als positief ervaren wordt. Inzicht en bewustwording worden hierdoor vergroot.
Soms kan één beeld meer zeggen dan duizend woorden en dat is zeker het geval als mondeling overleg moeizaam verloopt. Bijvoorbeeld als je te maken hebt met ouders die de voertaal niet goed meester zijn of met gespreksdeelnemers die weerstand hebben tegen bepaalde voorstellen of personen. Zo ook overleg met ouders die acceptatieproblemen hebben rondom het functioneren van hun kind of een begeleidingsgesprek met een boos of tegenwerkend kind. Het overleg wordt sowieso een stuk prettiger en meer wederzijds, als er een tekening bij gebruikt wordt. Niet alleen kinderen/volwassenen met een beperking hebben baat bij tekenen tijdens een gesprek, iedereen ervaart al snel het nut van visualisering: informatie wordt beter begrepen/onthouden, waardoor het communicatieproces soepeler verloopt en met een tekening is snel een samenvatting of een essentie van een gesprek te maken. De Rijdt (website) somt samenvattend de voordelen op van de effecten van visualisaties: ‘Het brengt de informatie over op een andere manier; genuanceerder, creatiever, laat een groter beeld zien, geeft aha-erlebnis, kan beïnvloeden en enthousiasmeren; het kan prikkelen, associëren en imagineren; het roept beelden op die wij in woorden niet adequaat kunnen beschrijven’.
Grafische visualisatie in gesprekken kan dus op velerlei manieren gedaan worden, maar in deze artikelenreeks blijft het beperkt tot simpele, snel gemaakte tekeningen, tijdens het gesprek. De tekeningen verwijzen naar een situatie, een interactie, een activiteit of gedrag en ze kunnen vergezeld worden van kernwoorden of korte teksten. Met een dergelijke gecombineerde tekening kan een tekst of gesprek over een probleem of gebeurtenis visueler gemaakt worden en komt er meer grip op de taalinhoud.
Als woorden tekortschieten in begeleidingsgesprekken met kinderen, creëer je met een snelle tekening de gelegenheid om emoties te ontladen. Al tekenend kan de begeleider of het kind zelf een gebeurtenis en tegelijkertijd de persoonlijke ontwikkeling van een kind verduidelijken en aansturen: waar ging iets mis, wat gebeurde er eerst en wat dan, hoe voelde jij je, wat maakt je boos, wat maakt je blij, waar vind je ontspanning. En: wat deed je, wat kun je anders doen, wat heb je nodig om rustig te worden, welke woorden vind je bij het tekenen. En reflecterend naar het kind: wie ben ik, wat kan ik goed, wat kan ik minder goed, hoe kan ik om hulp vragen, waar/wanneer durf ik iets zelf.
Ook voor ouders, die gestresst in een gesprek komen over b.v. de minder goede ontwikkeling van hun kind en daardoor niet vlotjes uit hun woorden kunnen of durven komen, is een gesprekstekening verhelderend en biedt het mogelijkheden om er makkelijker over te communiceren.
Geraadpleegde en aan te bevelen bronnen
Bezemer, K. Creatieve coaching | Creatief communiceren met kinderen| Via Crea en op linkedin.
Buijks, J. (2021). Orthodidactische uitgangspunten van de speciale hulp bij fonologische problemen -3 (wij-leren.nl)
Bogdashina, O. (2004). Waarneming en zintuiglijke ervaringen bij mensen met autisme en aspergersyndroom. Garant.
Hamelink-Oosdijk, I. visualiseeringe.nl – Door visualiseren makkelijker begrijpen en communiceren!
Kentalis. Mijn slechthorende of dove kind in balans - Balans (lerenbijkentalis.nl)
Most van der, P. Home - Ondersteunend Tekenen bij Kinderen en Tekenen bij Tos | Pien van der Most
Rijdt, De, C. www.werkenmetvisualisaties.be
Rijdt, De, C. (2021). Ondersteunde communicatie met visualisaties. Gompel en Svacina
Vreede, de, A. Teken je gesprek, maak je gesprek visueel
Vreede, de, A. (2013-2021). Teken je gesprek. In 4 delen: over gedachten, gedrag, werkhouding en faalangst. Met aparte uitgaven over emotiekaarten en helpende gedachten kaarten. Uitgeverij Pica.
Wijkteams werken met jeugd (2015). Tools: Schaalvragen als hulpmiddel bij gesprek met opvoeders en jeugdigen.