Kennisplatform
Schrijf nu in voor boeiende gratis webinars en leermodules!

Kantelende scholen

Machiel Karels
Directeur Wij-leren.nl | onderwijsadviseur bij Wij-leren.nl   

Karels, M. (2025). Kantelende scholen.
Geraadpleegd op 18-02-2025,
van https://wij-leren.nl/kantelende-scholen.php
Geplaatst op 13 januari 2025
Kantelende scholen

Dit is een uitgebreide samenvatting van het boek 'Kantelende scholen' met onderaan een recensie.

Hoofdstuk 1: Wat is er aan de hand met onze scholen?

In het eerste hoofdstuk van Kantelende Scholen bespreekt Luc Greven de uitdagingen en beperkingen van het huidige Nederlandse onderwijssysteem. Hij schetst hoe scholen in Nederland functioneren en de problemen die leraren, leerlingen en de samenleving hiermee ervaren. Het hoofdstuk roept op tot een heroverweging van het systeem, waarbij kantelen — oftewel fundamentele vernieuwing — een oplossing kan bieden.

De huidige staat van het onderwijs

Het huidige onderwijsmodel, vaak aangeduid als de "klassieke school", wordt gekenmerkt door gestandaardiseerde structuren en processen. Deze structuur voldoet al decennialang aan de basisverwachtingen, maar de vraag of dit model nog geschikt is voor de eisen van de 21e eeuw wordt steeds prangender. Onderwijs is gebaseerd op de noden van de industriële revolutie, met nadruk op volgzaamheid, standaardisatie en kennisoverdracht. Dit klassieke model staat in contrast met de diversiteit en complexiteit van de huidige samenleving.

Het onderwijs van morgen vraagt om moed om het oude los te laten en ruimte te maken voor een systeem dat echt recht doet aan leerlingen en samenleving.

De uitdagingen in het huidige schoolsysteem

  1. Gebrek aan maatwerk
    Het onderwijs is vaak gericht op de "gemiddelde leerling", waardoor verschillen tussen kinderen onvoldoende worden erkend. Dit leidt ertoe dat sommige leerlingen onvoldoende uitdaging krijgen, terwijl anderen juist achterblijven. Innovaties zoals passend onderwijs en differentiatie hebben deze problemen niet structureel opgelost.
  2. Ongelijke kansen
    De Inspectie van het Onderwijs signaleert dat kansengelijkheid afneemt. De achtergrond van leerlingen speelt een steeds grotere rol in hun onderwijskansen, wat leidt tot segregatie en ongelijke verdeling van middelen. Dit probleem wordt versterkt door het lerarentekort, vooral in kwetsbare wijken.
  3. Motivatieproblemen
    Veel leerlingen ervaren school als niet uitdagend of relevant. De motivatie om te leren neemt af, met name bij oudere leerlingen. Dit wordt versterkt door het gestandaardiseerde karakter van het onderwijs, dat onvoldoende inspeelt op nieuwsgierigheid en persoonlijke interesses.
  4. Leraren in een kwetsbare positie
    Leraren hebben te maken met hoge werkdruk, beperkte professionele autonomie en een onderwijsomgeving die onvoldoende inspeelt op hun talenten. Dit leidt tot uitval, lage instroom in lerarenopleidingen en een tekort aan ervaren docenten.
  5. Een samenleving in transitie
    De huidige samenleving vraagt om vaardigheden zoals creativiteit, samenwerking en kritisch denken. Het klassieke schoolsysteem, gericht op reproductie van kennis, sluit hier onvoldoende op aan. Dit vergroot de kloof tussen wat het onderwijs biedt en wat de samenleving nodig heeft.

Verandering: van kabbelen naar kantelen

De auteur maakt een onderscheid tussen "kabbelen" (incrementele verbeteringen) en "kantelen" (fundamentele vernieuwing). Kabbelen is jarenlang de norm geweest in het Nederlandse onderwijs, waarbij kleine verbeteringen werden doorgevoerd zonder de kern van het systeem aan te pakken. Dit heeft geresulteerd in een solide, maar star systeem dat niet meer voldoet aan de eisen van de huidige tijd.

Kantelen betekent een radicale herziening van de manier waarop scholen werken. Dit vereist het loslaten van bestaande structuren, zoals leerstofjaarklassen en het nadruk leggen op gestandaardiseerde testen. Het vraagt om een nieuwe visie op leren, waarin het ontwikkelen van talenten, eigenaarschap van leerlingen en de professionele autonomie van leraren centraal staan.

Mogen scholen kantelen?

Nederlandse scholen hebben relatief veel vrijheid om hun onderwijs zelf in te richten. Dit wordt ondersteund door artikel 23 van de Grondwet, dat onderwijsvrijheid garandeert. Hierdoor kunnen scholen experimenteren met innovatieve vormen van onderwijs. Deze ruimte wordt echter niet altijd benut vanwege:

  • Traditionele opvattingen over wat onderwijs zou moeten zijn.
  • Beperkingen in middelen en regelgeving.
  • De natuurlijke weerstand tegen verandering binnen scholen.

De kantelende school staat haaks op de "grammar of schooling" — de diepgewortelde aannames over hoe onderwijs eruit zou moeten zien. Dit maakt het implementeren van radicale vernieuwingen uitdagend.

De leerling centraal: een nieuwe visie

Een belangrijk uitgangspunt van kantelende scholen is het centraal stellen van de leerling. Dit betekent:

  • Meer ruimte voor maatwerk en gepersonaliseerd leren.
  • Een verschuiving van een reactieve naar een proactieve rol voor leerlingen, waarbij zij eigenaar worden van hun leerproces.
  • Aandacht voor de diversiteit aan talenten, interesses en leerstijlen van leerlingen.

Kantelende scholen willen het onderwijs aanpassen aan de unieke behoeften van elke leerling, in plaats van leerlingen te dwingen in een one-size-fits-all-systeem te passen.

De rol van de leraar

Kantelende scholen erkennen de cruciale rol van de leraar als begeleider, coach en inspirator. Dit vereist:

  • Meer ruimte voor professionele ontwikkeling en het benutten van persoonlijke talenten van leraren.
  • Samenwerking tussen leraren, bijvoorbeeld door co-teaching.
  • Een cultuur waarin leraren zich gesteund voelen en de vrijheid hebben om te experimenteren.

De leraar wordt gezien als een essentieel onderdeel van het leerproces, maar moet tegelijkertijd worden ondersteund door een schoolorganisatie die vernieuwing mogelijk maakt.

Conclusie hoofdstuk 1

Het eerste hoofdstuk schetst een duidelijke noodzaak voor verandering. De klassieke school voldoet niet langer aan de eisen van leerlingen, leraren en de samenleving. Het biedt een overtuigend pleidooi voor het kantelen van scholen — een proces dat vraagt om moed, visie en samenwerking. Door het heroverwegen van fundamentele aannames over onderwijs kan een nieuwe vorm van leren ontstaan, die beter aansluit bij de behoeften van de 21e eeuw.

De klassieke school kraakt in zijn voegen en vraagt om een radicale herziening die aansluit bij de eisen van de 21e eeuw.


Hoofdstuk 2: Weg van de klassieke school? Waar naartoe?

In hoofdstuk 2 worden de belangrijkste problemen binnen het klassieke onderwijs besproken. De auteur onderzoekt hoe deze uitdagingen samenhangen met de leerling, de leraar en de leerstof — de zogenaamde educatieve basisdriehoek. Daarnaast wordt een toekomstbeeld geschetst van hoe het onderwijs kan kantelen naar een meer inclusieve, uitdagende en flexibele leeromgeving.

De educatieve basisdriehoek

De relatie tussen de leerling, de leraar en de leerstof vormt de kern van elk onderwijsmodel. In de klassieke school zijn deze elementen vaak uit balans, wat ten koste gaat van het leerproces. De leraar speelt een dominante rol, terwijl de leerling een meer passieve houding aanneemt. De leerstof wordt benaderd als een vaststaand pakket, wat weinig ruimte laat voor maatwerk of flexibiliteit.

De belangrijkste kritiekpunten op de klassieke school zijn:

  1. Uniformiteit boven maatwerk: Leerlingen worden vaak behandeld alsof ze allemaal dezelfde behoeften hebben.
  2. Onvoldoende eigenaarschap voor leerlingen: Er is weinig ruimte voor zelfsturing en persoonlijke verantwoordelijkheid.
  3. Te veel nadruk op cognitieve vaardigheden: Andere talenten, zoals creativiteit en sociale vaardigheden, krijgen onvoldoende aandacht.

Problemen voor de leerlingen

  1. Gebrek aan differentiatie: Verschillen tussen leerlingen worden niet voldoende erkend. Hoewel er initiatieven zijn geweest zoals passend onderwijs, blijven veel scholen werken vanuit een standaardmodel dat niet voldoet aan de behoeften van alle leerlingen.
  2. Beperking van talenten: Het klassieke onderwijsmodel richt zich vooral op academische vaardigheden, zoals rekenen en taal. Andere talenten, zoals muziek, sport of sociale vaardigheden, worden vaak als secundair beschouwd.
  3. Motivatieproblemen: Veel leerlingen raken gedemotiveerd omdat ze geen verbinding voelen met de lesstof of omdat hun nieuwsgierigheid wordt onderdrukt. Scholen verliezen daarmee de natuurlijke drang van kinderen om te leren.
  4. Groeiende ongelijkheid: Sociaal-economische achtergrond speelt een steeds grotere rol in het succes van leerlingen. Scholen zijn onvoldoende in staat om deze ongelijkheid te compenseren.

Problemen voor de leraren

  1. Eenzijdige rol: Leraren worden vaak gezien als uitvoerders van een vast curriculum, wat hun autonomie beperkt. Dit maakt het moeilijk om in te spelen op de behoeften van individuele leerlingen of om innovatieve lesmethoden te proberen.
  2. Werkdruk: De hoge administratieve lasten en de druk om leerresultaten te halen, leiden tot stress en uitval. Het vak van leraar wordt hierdoor minder aantrekkelijk voor jonge professionals.
  3. Gebrek aan samenwerking: Leraren werken vaak geïsoleerd in hun klaslokalen, zonder voldoende mogelijkheden voor samenwerking met collega's. Dit beperkt de uitwisseling van ideeën en kennis.

Problemen met de leerstof

  1. Verouderde inhoud: De leerstof sluit vaak niet aan bij de realiteit van de 21e eeuw. Thema’s zoals digitale geletterdheid, kritisch denken en probleemoplossend vermogen krijgen te weinig aandacht.
  2. Te veel nadruk op toetsen: Het onderwijs is sterk gericht op standaardtoetsen, wat leidt tot een focus op het behalen van cijfers in plaats van het ontwikkelen van vaardigheden en kennis.
  3. Gebrek aan relevantie: Leerlingen ervaren veel leerstof als saai of niet relevant voor hun dagelijks leven. Dit verlaagt de betrokkenheid en motivatie.

Waar kantelen we naartoe?

De kantelende school biedt een alternatief voor het klassieke model. Het doel is een flexibelere, meer gepersonaliseerde aanpak die recht doet aan de diversiteit van leerlingen en de veranderende eisen van de samenleving. Belangrijke kenmerken van een kantelende school zijn:

  1. Leerlinggericht onderwijs: De leerling staat centraal, met ruimte voor eigen keuzes, talentontwikkeling en eigenaarschap over het leerproces.
  2. Leraar als coach: Leraren begeleiden leerlingen in plaats van hen alleen kennis over te dragen. Dit vereist een andere rolopvatting en meer professionele autonomie.
  3. Flexibele leerstof: In plaats van een vast curriculum, wordt de leerstof aangepast aan de behoeften en interesses van de leerlingen. Creativiteit, samenwerking en kritische denkvaardigheden krijgen een prominente plaats.
  4. Vernieuwde schoolstructuren: De traditionele opdeling in klassen, jaren en vakken wordt losgelaten. Leerlingen werken in dynamische groepen en projecten, afhankelijk van hun niveau en interesses.

Praktische uitdagingen

Hoewel kantelen aantrekkelijk klinkt, zijn er praktische obstakels. Verandering roept weerstand op, zowel bij leraren als bij ouders. Daarnaast zijn er structurele beperkingen, zoals financiering en regelgeving. Om succesvol te kantelen, is een gezamenlijke inspanning nodig van alle betrokkenen — van beleidsmakers tot leraren en leerlingen.

Conclusie hoofdstuk 2

Hoofdstuk 2 benadrukt dat de klassieke school tekortschiet in het inspelen op de behoeften van leerlingen, leraren en de samenleving. Het biedt een overtuigend pleidooi voor kantelen, waarbij de educatieve basisdriehoek opnieuw wordt vormgegeven. De kantelende school richt zich op maatwerk, eigenaarschap en relevantie, met als doel een toekomstbestendig onderwijssysteem te creëren. Dit vereist moed, visie en een bereidheid om de status quo te doorbreken.

De kantelende school zet de leerling, de leraar en de leerstof opnieuw in balans door maatwerk, eigenaarschap en relevantie te omarmen.


Hoofdstuk 3: De praktijk van kantelende scholen

Hoofdstuk 3 van Kantelende Scholen brengt theorie en praktijk samen door te laten zien hoe kantelende scholen werken. Het hoofdstuk geeft concrete voorbeelden van scholen die fundamentele veranderingen hebben doorgevoerd en bespreekt de kernprincipes, uitdagingen en successen van deze vernieuwingsprocessen. De focus ligt op hoe scholen het kantelproces hebben ingericht en wat hiervan geleerd kan worden.

Voorbeelden van kantelende scholen

De auteur introduceert drie inspirerende voorbeelden van kantelende scholen in Nederland. Deze scholen hebben elk op hun eigen manier de traditionele structuren losgelaten en gekozen voor een vernieuwend onderwijsconcept.

  1. De leerling centraal
    Een school in Noord-Nederland heeft de traditionele klassenstructuur afgeschaft en werkt met units waarin leerlingen van verschillende leeftijden samenwerken. Leerlingen volgen een gepersonaliseerd leertraject waarin ze zelf doelen stellen en worden begeleid door mentoren. De nadruk ligt op eigenaarschap en samenwerking.
  2. De rol van de leraar
    Een basisschool in het midden van het land heeft co-teaching ingevoerd, waarbij meerdere leraren samenwerken binnen grotere groepen leerlingen. Dit zorgt voor meer flexibiliteit en ruimte om te differentiëren. Leraren richten zich op hun sterke punten, zoals creatieve vakken of projectonderwijs, en werken nauw samen met collega's.
  3. Flexibele leerstof
    Een school in Zuid-Nederland heeft het curriculum volledig herzien en werkt projectmatig. Leerlingen werken aan thema’s die aansluiten bij de actualiteit en hun interesses, zoals duurzaamheid of technologie. Klassieke vakken zijn geïntegreerd in de projecten, waardoor leren meer contextueel en relevant is geworden.

Deze scholen laten zien dat kantelen niet één vast recept heeft. Elke school vindt zijn eigen weg, afhankelijk van de context, de visie en de behoeften van de gemeenschap.

Kenmerken van kantelende scholen

De auteur beschrijft een aantal gemeenschappelijke kenmerken van kantelende scholen, ongeacht hun specifieke aanpak:

  1. Een heldere visie: Succesvolle kantelende scholen hebben een sterke, gedeelde visie op onderwijs en ontwikkeling. Deze visie wordt gedragen door het hele team en vormt de leidraad voor alle beslissingen.
  2. Ruimte voor experimenten: Kantelende scholen durven te experimenteren met nieuwe structuren en werkwijzen. Fouten worden gezien als leermomenten en teams evalueren regelmatig wat werkt en wat niet.
  3. Samenwerking: Leraren, leerlingen en ouders werken samen aan het realiseren van de visie. Co-creatie en een open dialoog zijn essentieel.
  4. Focus op talentontwikkeling: Zowel de talenten van leerlingen als die van leraren worden benut. De nadruk ligt op wat mensen goed kunnen en graag doen, in plaats van op wat ze tekortkomen.
  5. Continue professionalisering: Leraren krijgen de kans om zich te blijven ontwikkelen, bijvoorbeeld door scholing, coaching en samenwerking met collega’s.

De kernactiviteiten van een kantelende school

Het hoofdstuk bespreekt de belangrijkste activiteiten waarmee kantelende scholen hun visie in de praktijk brengen:

  1. Leergemeenschappen: Scholen vormen vaak een leergemeenschap waarin leraren, leerlingen en ouders samenwerken en leren van elkaar. Deze gemeenschappen zorgen voor een cultuur van betrokkenheid en gedeelde verantwoordelijkheid.
  2. Projectmatig werken: Veel kantelende scholen stappen af van een strikt vakkenpakket en werken in plaats daarvan met projecten. Deze aanpak maakt leren relevanter en stimuleert vaardigheden zoals kritisch denken, samenwerken en creativiteit.
  3. Differentiatie: Onderwijs wordt afgestemd op de individuele behoeften en interesses van leerlingen. Dit kan betekenen dat sommige leerlingen versnellen, terwijl anderen extra ondersteuning krijgen.
  4. Gebruik van technologie: Kantelende scholen maken vaak gebruik van technologie om leren te ondersteunen, bijvoorbeeld door middel van digitale platforms of gepersonaliseerde leermiddelen.

Uitdagingen in de praktijk

Hoewel kantelende scholen indrukwekkende resultaten laten zien, zijn er ook uitdagingen:

  1. Weerstand tegen verandering: Leraren, ouders en soms ook leerlingen kunnen moeite hebben met het loslaten van vertrouwde structuren. Dit vraagt om goede communicatie en betrokkenheid van alle partijen.
  2. Randvoorwaarden: Veranderingen vragen vaak om extra middelen, zoals tijd, geld en scholing. Dit kan een obstakel vormen, zeker binnen de huidige onderwijssystemen en budgetten.
  3. Balans tussen vernieuwing en verantwoording: Kantelende scholen moeten voldoen aan de wettelijke eisen en verwachtingen van inspecties, terwijl ze tegelijkertijd ruimte zoeken om te experimenteren.

Kantelen in beeld: conclusies

De auteur concludeert dat kantelende scholen niet alleen mogelijk zijn, maar ook noodzakelijk om het onderwijs toekomstbestendig te maken. De voorbeelden laten zien dat fundamentele veranderingen kunnen leiden tot betere leerresultaten, gemotiveerde leerlingen en leraren, en meer betrokkenheid van ouders en de gemeenschap.

Een belangrijk inzicht is dat het kantelproces nooit "af" is. Het is een continu proces van leren, aanpassen en verbeteren. Scholen die durven te kantelen, tonen veerkracht en creativiteit, en zijn beter in staat om in te spelen op de veranderende behoeften van de samenleving.

Conclusie hoofdstuk 3

Hoofdstuk 3 laat zien dat kantelen meer is dan een theoretisch concept: het is een haalbare praktijk. Door te leren van succesvolle voorbeelden, kunnen andere scholen inspiratie opdoen om zelf stappen te zetten richting een kantelende organisatie. De nadruk ligt op samenwerking, innovatie en een gedeelde visie, waarbij de uitdagingen van vandaag worden omgezet in kansen voor morgen.

Succesvolle kantelende scholen tonen aan dat visie, samenwerking en durf de sleutel zijn tot toekomstgericht onderwijs.


Hoofdstuk 4: Werken kantelende scholen?

Hoofdstuk 4 richt zich op de vraag of kantelende scholen daadwerkelijk effectief zijn en onderzoekt de impact van deze scholen op leerlingen, leraren en de leerstof. De auteur bespreekt successen en uitdagingen, gebaseerd op praktijkvoorbeelden en onderzoek, en schetst hoe een nieuwe "architectuur" voor het onderwijs kan bijdragen aan betere leeromgevingen.

1. Kantelende leerlingen

Een van de belangrijkste doelen van kantelende scholen is om leerlingen actiever en meer betrokken te maken in hun leerproces. In deze scholen wordt eigenaarschap gestimuleerd, waardoor leerlingen zich verantwoordelijk voelen voor hun eigen ontwikkeling. De resultaten tonen aan dat leerlingen in kantelende scholen:

  • Meer zelfvertrouwen ontwikkelen door het stellen van eigen leerdoelen en het nemen van beslissingen.
  • Meer motivatie ervaren, omdat het onderwijs aansluit bij hun interesses en talenten.
  • Beter samenwerken in projecten en andere groepsactiviteiten.
  • Dieper leren, doordat ze zich intensiever bezighouden met onderwerpen die hen aanspreken.

De auteur benadrukt echter dat dit succes afhankelijk is van een goede begeleiding door leraren. Leerlingen moeten leren hoe ze zelfstandig kunnen werken en verantwoordelijkheid kunnen nemen, wat vooral in het begin uitdagend kan zijn.

2. Kantelende leraren

Leraren spelen een cruciale rol in het succes van kantelende scholen. Ze stappen af van de traditionele rol als kennisoverdrager en treden op als coach en begeleider. Dit vereist een andere mindset en nieuwe vaardigheden, zoals:

  • Flexibiliteit: Leraren moeten kunnen inspelen op de behoeften en leerstijlen van individuele leerlingen.
  • Samenwerking: Co-teaching en teamwerk zijn essentieel in kantelende scholen. Leraren werken samen om onderwijs te plannen en uit te voeren.
  • Persoonlijke ontwikkeling: Leraren worden aangemoedigd om hun eigen talenten en interesses te benutten, wat hun werkplezier en betrokkenheid vergroot.

Hoewel veel leraren enthousiast zijn over deze veranderingen, ervaren sommigen ook uitdagingen, zoals:

  • Werkdruk: De overgang naar een kantelende school vraagt om meer tijd en energie, vooral in de beginfase.
  • Weerstand tegen verandering: Niet alle leraren voelen zich comfortabel met de nieuwe rol of missen de vaardigheden om deze effectief uit te voeren.
  • Gebrek aan ondersteuning: Scholen moeten investeren in training en coaching om leraren te helpen in hun nieuwe rol.

3. Kantelende leerstof

In kantelende scholen wordt de leerstof aangepast aan de behoeften van leerlingen en de eisen van de samenleving. Traditionele vakken maken plaats voor geïntegreerd onderwijs, waarbij leerlingen werken aan projecten en thema’s die aansluiten bij hun interesses en de actualiteit. Dit leidt tot:

  • Meer relevantie: Leerlingen zien de verbinding tussen wat ze leren en de wereld om hen heen.
  • Creativiteit en probleemoplossend vermogen: Projectmatig werken stimuleert innovatie en analytisch denken.
  • Balans tussen kennis en vaardigheden: Naast cognitieve vaardigheden is er aandacht voor sociale en praktische vaardigheden.

Een uitdaging is het balanceren tussen deze flexibiliteit en de eisen van het curriculum en toetsen. Kantelende scholen moeten ervoor zorgen dat leerlingen voldoen aan de gestelde normen, terwijl ze tegelijkertijd ruimte bieden voor creativiteit en maatwerk.

4. Een nieuwe architectuur voor de school

Op basis van de bevindingen in dit hoofdstuk schetst de auteur een visie voor een nieuwe schoolarchitectuur. Deze school:

  • Heeft een flexibele structuur, waarin leerlingen, leraren en leerstof zich voortdurend aanpassen aan veranderende behoeften.
  • Stimuleert samenwerking, zowel binnen de school als met externe partners zoals ouders, bedrijven en maatschappelijke organisaties.
  • Legt de nadruk op leren in plaats van presteren, met minder focus op standaardtoetsen en meer aandacht voor procesgericht leren.
  • Creëert een rijke leeromgeving waarin technologie, praktijkervaringen en persoonlijke begeleiding samenkomen.

Deze nieuwe architectuur vereist niet alleen een andere inrichting van het onderwijs, maar ook een verandering in de cultuur en mindset van scholen. Het vraagt om moed, visie en samenwerking om oude structuren los te laten en ruimte te maken voor innovatie.

5. Werkt het?

De auteur stelt dat de eerste resultaten van kantelende scholen veelbelovend zijn. Leerlingen zijn meer betrokken, leraren ervaren meer voldoening, en de leerresultaten verbeteren op lange termijn. Er zijn echter ook aandachtspunten:

  • Niet alle leerlingen en leraren passen even makkelijk in het nieuwe model. Sommigen hebben meer tijd of ondersteuning nodig om zich aan te passen.
  • Scholen moeten blijven voldoen aan externe eisen, zoals inspectierapporten en eindtoetsresultaten, wat soms botst met de flexibele aanpak van kantelende scholen.
  • Vernieuwing vraagt om geduld en doorzettingsvermogen. Het kantelproces is complex en verloopt zelden zonder obstakels.

Conclusie hoofdstuk 4

Hoofdstuk 4 toont aan dat kantelende scholen niet alleen haalbaar zijn, maar ook positieve effecten hebben op leerlingen, leraren en leerresultaten. De sleutel tot succes ligt in een gezamenlijke inspanning van alle betrokkenen, met een duidelijke visie, ruimte voor experimenten en een focus op continue verbetering. Hoewel er uitdagingen blijven, biedt het kantelproces een inspirerend perspectief op hoe onderwijs kan bijdragen aan een betere toekomst voor iedereen.

Kantelende scholen versterken motivatie en leerresultaten door eigenaarschap en samenwerking centraal te stellen, ondanks de uitdagingen.


Hoofdstuk 5: Hoe gaat een school kantelen

Hoofdstuk 5 van Kantelende Scholen biedt een praktisch raamwerk voor scholen die willen kantelen. De focus ligt op het proces van verandering, waarbij visie, leiderschap en een ondersteunende leeromgeving de centrale pijlers zijn. Het hoofdstuk biedt concrete stappen en inzichten om fundamentele vernieuwing in het onderwijs te realiseren.

1. De kern van kantelen: Visie, visie, visie

Een sterke en gedeelde visie is de motor achter elke succesvolle verandering. Volgens de auteur moeten scholen beginnen met het beantwoorden van fundamentele vragen zoals: Waarvoor zijn wij hier? en Wat willen wij onze leerlingen meegeven?

De belangrijkste eigenschappen van een effectieve visie zijn:

  • Duidelijkheid: De visie moet helder zijn en aansluiten bij de behoeften van de schoolgemeenschap.
  • Betrokkenheid: Leraren, leerlingen, ouders en andere belanghebbenden moeten de visie begrijpen en ondersteunen.
  • Inspiratie: Een goede visie motiveert en daagt mensen uit om het beste uit zichzelf te halen.

De auteur benadrukt dat een visie geen statisch document is, maar een levend concept dat voortdurend moet worden geëvalueerd en aangepast.

2. Het leren van de leraar centraal

In kantelende scholen staat het leren van de leraar centraal, omdat leraren de belangrijkste dragers zijn van verandering. Dit vraagt om een cultuur waarin leren en professionaliseren vanzelfsprekend zijn.

Praktische stappen voor lerarenontwikkeling:

  1. Reflectie: Leraren worden aangemoedigd om kritisch na te denken over hun eigen praktijk en hoe deze aansluit bij de visie van de school.
  2. Scholing en coaching: Scholen bieden gerichte trainingen en begeleiding om leraren te ondersteunen bij het ontwikkelen van nieuwe vaardigheden.
  3. Samenwerking: Leraren werken in teams om van en met elkaar te leren, bijvoorbeeld door middel van co-teaching of gezamenlijke lesvoorbereiding.
  4. Erkenning van talenten: Scholen geven leraren de ruimte om hun unieke talenten en interesses in te zetten in het onderwijs.

De auteur wijst erop dat het investeren in het leren van leraren niet alleen bijdraagt aan betere resultaten voor leerlingen, maar ook het werkplezier en de motivatie van leraren vergroot.

3. Een krachtige leeromgeving het werk laten doen

Een krachtige leeromgeving is essentieel voor zowel leerlingen als leraren. In kantelende scholen speelt de leeromgeving een actieve rol in het ondersteunen van leren en samenwerken.

Kenmerken van een krachtige leeromgeving:

  1. Flexibele ruimtes: Traditionele klaslokalen maken plaats voor open en flexibele ruimtes die samenwerking en interactie bevorderen.
  2. Technologie als hulpmiddel: Digitale tools worden gebruikt om leren te personaliseren en nieuwe mogelijkheden te creëren.
  3. Rijke leerervaringen: Leerlingen krijgen de kans om te leren door te doen, bijvoorbeeld via projecten, praktijkopdrachten en excursies.
  4. Veiligheid en vertrouwen: Een krachtige leeromgeving biedt een veilige basis waar leerlingen en leraren zich vrij voelen om te experimenteren en fouten te maken.

De leeromgeving moet worden afgestemd op de visie van de school en voortdurend worden geëvalueerd om te zien of deze effectief bijdraagt aan het leerproces.

4. De rol van leiderschap

Sterk leiderschap is een van de belangrijkste succesfactoren bij kantelen. Schoolleiders moeten een balans vinden tussen het bieden van richting en het geven van ruimte aan het team.

Eigenschappen van effectief leiderschap:

  1. Visiegericht: Leiders moeten de visie van de school actief uitdragen en ondersteunen.
  2. Faciliterend: Goede leiders creëren de voorwaarden voor verandering, zoals tijd, middelen en ondersteuning voor het team.
  3. Verbindend: Leiderschap in kantelende scholen draait om het betrekken van alle belanghebbenden en het bouwen van vertrouwen.
  4. Lerend: Leiders zijn niet alleen bestuurders, maar ook lerenden die zichzelf blijven ontwikkelen en openstaan voor feedback.

De auteur benadrukt dat leiderschap niet alleen bij de directie ligt, maar ook gedeeld kan worden binnen het team.

5. Obstakels en hoe ze te overwinnen

Geen enkel kantelproces verloopt zonder uitdagingen. Veelvoorkomende obstakels zijn:

  • Weerstand tegen verandering: Mensen houden vaak vast aan het bekende. Het is belangrijk om hen mee te nemen in het waarom en hoe van de verandering.
  • Gebrek aan tijd en middelen: Scholen moeten slim omgaan met hun beschikbare middelen en prioriteiten stellen.
  • Druk van buitenaf: Scholen moeten balanceren tussen vernieuwing en voldoen aan externe eisen, zoals toetsresultaten en inspectierapporten.

De sleutel tot succes ligt in een positieve en oplossingsgerichte houding, waarbij uitdagingen worden gezien als leermomenten.

6. De eerste stappen naar kantelen

Het hoofdstuk sluit af met een praktisch stappenplan voor scholen die willen beginnen met kantelen:

  1. Creëer een sense of urgency: Maak duidelijk waarom verandering noodzakelijk is.
  2. Formuleer een gedeelde visie: Betrek alle belanghebbenden bij het ontwikkelen van een inspirerende visie.
  3. Start klein: Begin met een pilot of experiment om ervaring op te doen en vertrouwen te winnen.
  4. Betrek het hele team: Zorg voor draagvlak en samenwerking binnen de hele schoolgemeenschap.
  5. Evalueer en verbeter: Gebruik feedback en data om het proces voortdurend bij te stellen.

Conclusie hoofdstuk 5

Hoofdstuk 5 biedt een blauwdruk voor hoe scholen het kantelproces kunnen aanpakken. De nadruk ligt op het belang van een sterke visie, het leren van leraren en het creëren van een krachtige leeromgeving. Hoewel het proces uitdagingen kent, laat de auteur zien dat met de juiste aanpak elke school kan kantelen en bijdragen aan beter en relevanter onderwijs.

Met een sterke visie, lerende leraren en een krachtige leeromgeving wordt verandering een haalbare en inspirerende missie.


Hoofdstuk 6: Kabbelen, kantelen of kenteren?

In hoofdstuk 6 concludeert de auteur zijn betoog door drie mogelijke toekomstscenario’s voor scholen te schetsen: kabbelen (voortmodderen binnen bestaande structuren), kantelen (fundamentele verandering) en kenteren (crisis en noodgedwongen transformatie). Dit hoofdstuk biedt een reflectie op de keuzes die scholen maken en benadrukt de cruciale rol van leraren en leiderschap in het bepalen van de richting.

1. Kabbelen: Het pad van geleidelijke verbetering

Veel scholen kiezen ervoor om te blijven kabbelen, oftewel het stapsgewijs verbeteren van het bestaande systeem zonder fundamentele veranderingen door te voeren. Dit wordt vaak als veilig en haalbaar gezien, maar kent belangrijke beperkingen:

  • Beperkte impact: Kleine verbeteringen lossen de structurele problemen van het huidige systeem niet op.
  • Verhoogde werkdruk: Leraren worden vaak belast met extra taken, zonder dat dit leidt tot betere leerresultaten.
  • Blinde vlekken: Door vast te houden aan traditionele structuren, blijven kansen voor innovatie onbenut.

Hoewel kabbelen een gangbare keuze is, waarschuwt de auteur dat deze aanpak het onderwijs kwetsbaar maakt voor externe veranderingen, zoals demografische en technologische ontwikkelingen.

2. Kantelen: Een bewuste keuze voor verandering

Kantelen betekent een proactieve en fundamentele herziening van hoe scholen werken. Het is geen gemakkelijke weg, maar biedt veel potentieel om het onderwijs toekomstbestendig te maken. Kantelende scholen onderscheiden zich door:

  1. Een gedeelde visie: De school heeft een helder beeld van wat zij wil bereiken en betrekt alle belanghebbenden bij dit proces.
  2. Flexibiliteit en maatwerk: Onderwijs wordt aangepast aan de behoeften van leerlingen, leraren en de samenleving.
  3. Samenwerking: Leraren werken intensief samen en leren van elkaar, wat leidt tot een cultuur van continue verbetering.
  4. Lange-termijnfocus: Kantelende scholen richten zich niet alleen op directe resultaten, maar ook op duurzame verandering.

De auteur benadrukt dat kantelen niet alleen gaat over methodes en structuren, maar vooral over een andere mindset. Dit vraagt om leiderschap, durf en doorzettingsvermogen.

3. Kenteren: Crisis als motor van verandering

In sommige gevallen worden scholen gedwongen te veranderen door een crisis. Dit wordt kenteren genoemd en kan bijvoorbeeld het gevolg zijn van:

  • Een tekort aan leraren, wat het huidige systeem onhoudbaar maakt.
  • Een daling in leerresultaten, wat druk uitoefent vanuit ouders en inspecties.
  • Externe veranderingen, zoals technologische doorbraken, die het traditionele onderwijsmodel irrelevant maken.

Hoewel kenteren vaak leidt tot radicale veranderingen, is het proces meestal chaotisch en reactief. De auteur pleit ervoor om kenteren te voorkomen door tijdig te kantelen en zo de regie te behouden over het veranderproces.

4. De cruciale rol van de leraar

Leraren staan centraal in elk scenario. Of scholen nu kiezen voor kabbelen, kantelen of kenteren, de kwaliteit van het onderwijs hangt uiteindelijk af van de mensen die dagelijks voor de klas staan. De auteur benadrukt drie belangrijke stappen om leraren te ondersteunen:

  1. Herwaardering van het vak: Leraren moeten de ruimte krijgen om hun vakmanschap uit te oefenen en zich te ontwikkelen.
  2. Focus op talenten: Scholen moeten investeren in de unieke talenten van leraren, zodat zij zich gewaardeerd voelen en gemotiveerd blijven.
  3. Samenwerking en ondersteuning: Een cultuur van samenwerking, waarin leraren van en met elkaar leren, is essentieel voor succes.

5. Van isolement naar een teamgerichte aanpak

Een opvallend kenmerk van kantelende scholen is dat zij leraren uit hun isolement halen. In plaats van geïsoleerd in hun eigen klaslokaal te werken, worden leraren gestimuleerd om samen te werken aan onderwijsontwikkeling. Dit biedt voordelen zoals:

  • Betere ondersteuning: Leraren kunnen elkaar helpen bij het oplossen van problemen en het verbeteren van lessen.
  • Meer creativiteit: Samenwerking leidt vaak tot nieuwe ideeën en innovatieve oplossingen.
  • Grotere betrokkenheid: Leraren voelen zich meer verbonden met hun collega's en de school als geheel.

De auteur stelt dat deze teamgerichte aanpak essentieel is om kantelen succesvol te maken.

6. De oproep tot actie

Het hoofdstuk eindigt met een oproep aan scholen, leraren en beleidsmakers om bewust te kiezen voor kantelen. De auteur benadrukt dat stilstand geen optie is in een wereld die continu verandert. Scholen die durven te kantelen, lopen niet alleen vooruit op problemen, maar creëren ook een inspirerende omgeving waarin leerlingen, leraren en de samenleving kunnen floreren.

Conclusie hoofdstuk 6

Hoofdstuk 6 biedt een reflectie op de keuzes die scholen maken en de gevolgen hiervan voor de toekomst. Hoewel kabbelen en kenteren gangbare scenario’s zijn, pleit de auteur voor kantelen als de meest duurzame en effectieve optie. Het succes van kantelende scholen hangt echter af van een sterke visie, betrokken leiderschap en een cultuur van samenwerking. Scholen die deze uitdaging aangaan, hebben de kans om een positieve en blijvende impact te maken op het onderwijs..

De toekomst van het onderwijs ligt in het kantelen: bewuste en fundamentele verandering als alternatief voor reactieve of stapsgewijze aanpassingen.


Recensie: Kantelende Scholen van Luc Greven

Als onderwijsadviseur met ruime ervaring in het begeleiden van scholen bij de overgang van traditionele naar meer toekomstbestendige en ontwikkelingsgerichte onderwijsmodellen, lees ik boeken zoals Kantelende Scholen van Luc Greven met zowel nieuwsgierigheid als een kritische blik. Dit boek biedt een boeiende inkijk in de uitdagingen en mogelijkheden van het onderwijslandschap in Nederland, maar laat ook zien hoe complex en genuanceerd dit veranderproces in de praktijk is.

Een zwart-wit tegenstelling voor de helderheid

Greven opent zijn boek met de waarschuwing dat hij de tegenstelling tussen traditionele scholen en kantelende scholen bewust zwart-wit neerzet. Hoewel ik begrijp dat deze keuze helpt om zijn betoog helder te maken, merk ik dat dit weinig recht doet aan de talloze tussenvormen die ik in mijn werk tegenkom. De praktijk is zelden zo eenvoudig als de uitersten die Greven schetst, en dat is iets wat ik als begeleider van verandering dagelijks ervaar. Evenwel schetst Greven duidelijk hoe er een niet te stuiten beweging naar meer toekomstbestendig onderwijs gaande is.

Waardevolle maar summiere praktijkvoorbeelden

In hoofdstuk 2 beschrijft Luc Greven een aantal scholen die al zijn gekanteld. Deze voorbeelden bieden inzichten en inspiratie en dat is belangrijk voor scholen die zich aan het oriënteren zijn op een dergelijke onderwijskundige verandering. Tegelijkertijd blijven de beschrijvingen te oppervlakkig om écht bruikbaar te zijn voor scholen die een vergelijkbaar traject overwegen. Ik mis de diepgaande analyses en praktische details die nodig zijn om deze voorbeelden te vertalen naar andere contexten. Vanuit mijn eigen werk weet ik hoe belangrijk het is om concrete handvatten te bieden aan scholen die in beweging willen komen.

Zelfregulatie en samenwerking: toekomstbestendige principes

In het hoofdstuk "Hoe werkt het?" raakt Greven twee belangrijke thema’s: zelfregulerend leren van leerlingen en samenwerkend leren van leraren. Het is goed om te zien dat hij deze principes centraal stelt, want ze vormen inderdaad een essentieel onderdeel van toekomstbestendig onderwijs. Dat de Onderwijsinspectie ondersteuning van zelfregulatie inmiddels beschouwt als een van de vijf kenmerken van een goede les, bevestigt de relevantie hiervan. Mijn ervaring leert echter dat scholen veel ondersteuning nodig hebben om deze principes te implementeren, en die praktische vertaalslag ontbreekt grotendeels in dit boek. Maar dat is wellicht ook niet de opzet van de auteur geweest bij het schrijven van het boek.

Verandermanagement: een gemiste kans

Als het gaat over verandermanagement, blijft Greven naar mijn mening te oppervlakkig. Hij stelt terecht dat een sterke, inspirerende visie en het ontwikkelen van leraarsvaardigheden cruciaal zijn, maar dit is slechts het topje van de ijsberg. Een dergelijke ingrijpende verandering vraagt om een diepgaande aanpak, met aandacht voor procesmatige ondersteuning, draagvlak en het omgaan met weerstand. Hier had Greven veel meer uit kunnen pakken, zeker gezien de complexe realiteit van verandermanagement in het onderwijs.

Conclusie: helder maar beperkt

Kantelende Scholen is een helder en toegankelijk geschreven boek dat de beweging richting een meer toekomstgericht onderwijssysteem goed in kaart brengt. Het biedt waardevolle inzichten, vooral als het gaat om het signaleren van de noodzaak tot verandering en het benoemen van enkele toekomstbestendige principes. Voor schoolleiders, leraren en onderwijsadviseurs die al ervaring hebben met veranderprocessen, blijft het boek echter te oppervlakkig om echt ondersteunend te zijn. De praktische toepassing in de klas en het veranderproces worden slechts summier besproken, waardoor het boek weinig concrete oplossingen biedt.

Kortom, Kantelende Scholen maakt de beweging die gaande is in het onderwijs zichtbaar, maar laat kansen liggen om daadwerkelijk bij te dragen aan het ondersteunen van scholen in hun kantelproces. Vanuit mijn eigen ervaring zie ik nog veel ruimte voor verdieping en concretisering, juist om scholen en professionals verder te helpen bij deze uitdagende maar noodzakelijke transitie.

Bestellen

Het boek Kantelende scholen is te bestellen via:


Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Dossiers

Uw onderwijskundige kennis blijft op peil door 3500+ artikelen.