Feedback: Sleutel tot groei in onderwijs en leren

Inleiding

Feedback is een onmisbaar onderdeel van leren en ontwikkelen, zowel binnen als buiten het onderwijs. Het biedt niet alleen inzicht in wat goed gaat en waar verbeteringen nodig zijn, maar stimuleert ook zelfreflectie en groei.

In een wereld waar persoonlijke ontwikkeling en maatwerk in onderwijs steeds belangrijker worden, is het begrijpen en effectief toepassen van feedback essentieel.

Dit artikel verkent de fundamenten van feedback, de praktische toepassing in het onderwijs en de rol van technologie en cultuur in het vormgeven van een feedbackrijke omgeving. Hoe kunnen leraren feedback optimaal benutten om leerlingen te motiveren en te ondersteunen in hun leerproces?

Wat is feedback?

Definitie en essentie

Feedback is een essentieel element in leerprocessen, gedefinieerd als informatie die wordt gegeven om prestaties, gedrag of denkwijzen te verbeteren (Hattie & Timperley, 2007). Het is een cyclisch proces waarbij informatie wordt verstrekt, geïnterpreteerd en benut om actie te ondernemen. Feedback onderscheidt zich in verschillende vormen, waaronder terugkoppeling (gericht op behaalde resultaten) en feedforward (gericht op toekomstige verbeteringen). Beide vormen zijn waardevol, afhankelijk van de context en het leerdoel.

Feedback reikt verder dan enkel correcties; het versterkt ook intrinsieke motivatie en zelfvertrouwen. Volgens de "Zone van de Naaste Ontwikkeling" van Vygotsky biedt effectieve feedback een leerling net genoeg uitdaging om verder te komen, zonder overweldigd te raken.

Typologieën van feedback

Feedback kan op diverse manieren worden gekarakteriseerd:

• Direct versus indirect: Directe feedback geeft specifieke verbeterpunten, terwijl indirecte feedback ruimte laat voor interpretatie.
• Summatief versus formatief: Summatieve feedback beoordeelt resultaten, terwijl formatieve feedback zich richt op het leerproces en de ontwikkeling.

Elke vorm heeft zijn eigen toepassing en impact, waarbij formatieve feedback bijzonder effectief is in het stimuleren van diep leren. Zo moedigt het leerlingen aan om te reflecteren en eigenaarschap over hun leerproces te nemen.

Wetenschappelijke basis

Het belang van feedback wordt onderbouwd door wetenschappelijke inzichten. John Hattie benadrukt in zijn meta-analyses dat feedback een van de krachtigste invloeden op leren heeft, met een gemiddelde effectgrootte van 0.79 (Hattie, 2008). Dit betekent dat goed gegeven feedback het leerproces aanzienlijk kan versnellen. Het is daarbij van belang dat feedback niet alleen gericht is op wat fout is gegaan, maar ook op hoe het beter kan. Dit benadrukt de rol van feedback in het opbouwen van een groeimindset bij leerlingen.

Reflectie

De veelzijdigheid van feedback maakt het een krachtig instrument, maar ook een complex proces. Het effectief toepassen ervan vraagt om een diep begrip van de leerling, het leerdoel en de context. Leraren spelen hierin een cruciale rol door feedback te koppelen aan specifieke leersituaties en de unieke behoeften van hun leerlingen.

Hoe kan feedback in jouw lessen niet alleen prestaties verbeteren, maar ook de motivatie en zelfreflectie van leerlingen stimuleren?

Waarom is feedback belangrijk in het onderwijs?

Effectiviteit voor leren

Feedback speelt een cruciale rol in het ondersteunen van leerprocessen en wordt vaak gezien als een van de krachtigste tools om leren te verbeteren. Onderzoek van John Hattie toont aan dat feedback, mits goed toegepast, een significante impact heeft op de leeruitkomsten van leerlingen, met een effectgrootte van 0.79 (Hattie, 2008). Dit betekent dat leerlingen dankzij effectieve feedback sneller en diepgaander leren. Het sleutelwoord hierbij is ‘effectief’; niet alle feedback leidt automatisch tot verbetering. Feedback die gericht is op het proces, zoals hoe een leerling een taak heeft aangepakt, blijkt bijvoorbeeld veel waardevoller dan louter een beoordeling van het eindresultaat.

In het onderwijs is feedback een krachtig middel om misconcepties aan te pakken en de kloof tussen de huidige kennis en de gewenste doelen te dichten. Het helpt leerlingen niet alleen om fouten te corrigeren, maar ook om betere strategieën te ontwikkelen voor toekomstige uitdagingen.

Persoonsvorming en motivatie

Naast de cognitieve voordelen speelt feedback een belangrijke rol in de persoonsvorming en motivatie van leerlingen. Door feedback te ontvangen over hun inspanningen en aanpak, ontwikkelen leerlingen zelfvertrouwen en leren zij doorzetten bij tegenslagen. Gert Biesta benadrukt dat onderwijs niet alleen gericht moet zijn op het overdragen van kennis, maar ook op de existentiële dimensie: wie wil ik zijn als lerende en als persoon? Feedback sluit hier direct bij aan door leerlingen te laten reflecteren op hun eigen groei. (Biesta 2022)

Feedback kan echter ook demotiverend werken als het niet zorgvuldig wordt gegeven. Wanneer feedback bijvoorbeeld te vaag, negatief of uitsluitend gericht is op fouten, kan dit de motivatie van leerlingen verminderen. Het benadrukken van wat goed gaat, in combinatie met constructieve verbeterpunten, blijkt essentieel om een positieve leercultuur te bevorderen.

Gelijke kansen

Effectieve feedback biedt ook kansen om ongelijkheid in de klas aan te pakken. In diverse klasomgevingen, waar leerlingen met verschillende achtergronden en niveaus samen leren, kan feedback helpen om de leerprestaties te egaliseren. Dit vereist echter dat leraren rekening houden met de unieke behoeften en leerstijlen van elke leerling. Formatieve feedbackmethoden, zoals het bespreken van leerstrategieën, bieden hierbij een inclusieve aanpak.

Reflectie

Feedback is niet alleen een hulpmiddel voor het corrigeren van fouten; het is een katalysator voor groei en ontwikkeling. Het belang ervan ligt in de balans tussen het verbeteren van prestaties en het ondersteunen van de emotionele en sociale groei van leerlingen. Leraren staan hierin centraal door feedback aan te passen aan de individuele leerling en te zorgen voor een veilige, ondersteunende leeromgeving.

Hoe kun jij feedback inzetten om niet alleen de prestaties, maar ook het zelfvertrouwen en de motivatie van je leerlingen te versterken?

Feedback geven: technieken en uitdagingen

Goede praktijken in feedback geven

Effectieve feedback is gericht, specifiek en afgestemd op de behoeften van de leerling. Het omvat meer dan het benoemen van wat goed of fout is; het stimuleert een reflectieve houding en helpt leerlingen om actie te ondernemen op basis van de informatie die ze ontvangen. Een bekende richtlijn zijn de 4 C’s van effectieve feedback:

1. Correctheid: De feedback moet feitelijk kloppen en duidelijke verbeterpunten benoemen.
2. Context: Plaats de feedback binnen een relevante leersituatie. Dit helpt leerlingen om verbanden te leggen tussen het gegeven advies en hun toekomstige taken.
3. Consistentie: Regelmatige feedback geeft leerlingen vertrouwen en houvast in hun leerproces.
4. Constructiviteit: Feedback moet niet alleen wijzen op fouten, maar ook concrete suggesties bieden voor verbetering.

Een praktisch voorbeeld is het geven van procesgerichte feedback. In plaats van “Dit is fout”, kan een leraar zeggen: “Je aanpak is interessant, maar kijk eens hoe je stap drie anders had kunnen uitvoeren om een beter resultaat te bereiken.” Dit moedigt de leerling aan om te reflecteren en oplossingen te bedenken.

Communicatieve vaardigheden van de leraar

Het overbrengen van feedback vereist sterke communicatieve vaardigheden. Onderzoek naar interpersoonlijke relaties in de klas toont aan dat de manier waarop feedback wordt gebracht, net zo belangrijk is als de inhoud ervan. Effectieve leraren combineren invloed (duidelijkheid en structuur) met nabijheid (empathie en begrip). Deze balans versterkt de leraar-leerlingrelatie en verhoogt de acceptatie van de feedback.

Een voorbeeld hiervan is het benoemen van successen voordat verbeterpunten worden besproken. Dit versterkt het gevoel van competentie bij leerlingen en maakt hen ontvankelijker voor constructieve kritiek.

Veelvoorkomende valkuilen

Ondanks de intentie om leerlingen te ondersteunen, kunnen feedbackstrategieën soms averechts werken. Veelvoorkomende valkuilen zijn:

• Te algemene feedback: Uitspraken als “Goed gedaan!” of “Dit kan beter” geven de leerling weinig handvatten om hun werk te verbeteren.
• Overload aan informatie: Het aanbieden van te veel verbeterpunten kan overweldigend zijn en het leerproces verstoren.
• Negatieve framing: Feedback die uitsluitend fouten benadrukt, kan het zelfvertrouwen en de motivatie van leerlingen ondermijnen.

Leraren kunnen deze valkuilen vermijden door zich te richten op één of twee specifieke punten per feedbackmoment en altijd positieve aspecten mee te nemen in hun opmerkingen.

Reflectie

Effectief feedback geven is een kunst die voortdurende oefening en reflectie vereist. Het vraagt om bewustzijn van de leerling, hun ontwikkelingsniveau en de timing van de feedback. Door feedback als een dialoog te zien, creëren leraren niet alleen leermomenten, maar versterken ze ook de relatie met hun leerlingen.

Hoe kun jij je eigen communicatiestijl verbeteren om de impact van jouw feedback op leerlingen te vergroten?

Feedback ontvangen: leren van leerlingen

Het perspectief van leerlingen

Feedback ontvangen is voor leerlingen een waardevolle kans om hun leren en ontwikkeling te sturen, mits zij deze op de juiste manier begrijpen en verwerken. Veel leerlingen ervaren feedback echter als een beoordeling in plaats van een hulpmiddel. Dit kan leiden tot weerstand of een passieve houding, vooral wanneer feedback negatief wordt ervaren of niet direct relevant lijkt voor hun doelen. Onderzoek toont aan dat leerlingen feedback beter accepteren en benutten wanneer deze concreet, procesgericht en positief is geformuleerd.

Leerlingen geven vaak aan dat ze meer baat hebben bij feedback die hen inzicht geeft in hoe ze een taak kunnen verbeteren, in plaats van alleen te horen wat fout ging. Door vragen als “Hoe zou ik dit de volgende keer anders kunnen doen?” te beantwoorden, wordt de leerling gestimuleerd om na te denken over hun eigen rol in het proces.

Actieve rol van leerlingen

Een effectieve manier om feedback echt impact te laten hebben, is door leerlingen een actieve rol te geven in het feedbackproces. Dit kan bijvoorbeeld door middel van zelftoetsing, waarbij zij voorafgaand aan de feedback reflecteren op hun eigen werk. Hierdoor wordt de feedback een aanvulling op hun eigen analyse en vergroot het hun eigenaarschap.

Ook peerfeedback is een waardevol instrument. Het stelt leerlingen in staat om feedback te geven en te ontvangen in een veilige, ondersteunende omgeving. Dit versterkt niet alleen hun inzicht in het werk van anderen, maar helpt hen ook kritisch naar hun eigen leerproces te kijken. Door bijvoorbeeld samen rubriccriteria op te stellen, leren leerlingen wat goede prestaties definiëren, wat hun begrip van kwaliteit verdiept.

Omgaan met negatieve feedback

Negatieve feedback kan een struikelblok zijn, vooral voor leerlingen die minder zelfvertrouwen hebben. Leraren kunnen deze uitdaging aangaan door negatieve feedback te herframen als een kans tot groei. Door expliciet het verschil tussen de huidige prestatie en het gewenste niveau te benoemen en tegelijkertijd te benadrukken dat dit haalbaar is, kan negatieve feedback worden omgezet in een motiverende ervaring.

Een voorbeeld hiervan is het geven van een compliment op inzet, gevolgd door concrete suggesties: “Je hebt hard gewerkt aan deze opdracht, maar als je deze twee punten aanpast, zal je werk nóg beter zijn.” Dit geeft leerlingen zowel waardering voor hun inspanningen als duidelijke verbeterpunten.

Reflectie

Feedback ontvangen is een vaardigheid die leerlingen kunnen ontwikkelen met de juiste ondersteuning. Door hen te begeleiden in hoe ze feedback kunnen interpreteren en toepassen, vergroten leraren hun leervermogen en zelfvertrouwen. Het creëren van een omgeving waarin fouten als leermogelijkheden worden gezien, is daarbij cruciaal.

Hoe kun jij leerlingen helpen om feedback te zien als een kans om te groeien in plaats van als een oordeel?

Feedback en technologie

Innovaties in feedbacksystemen

Technologische vooruitgang heeft het geven en ontvangen van feedback in het onderwijs fundamenteel veranderd. Digitale leerplatformen, zoals Google Classroom en Microsoft Teams, maken het mogelijk om snel en efficiënt feedback te geven op individuele of groepsprestaties. Daarnaast bieden deze platforms opties voor continue monitoring en directe terugkoppeling, wat leerlingen helpt om sneller bij te sturen.

Een belangrijke ontwikkeling is het gebruik van automatische feedbacktools. Deze technologieën, vaak aangedreven door kunstmatige intelligentie, analyseren werk van leerlingen en bieden directe, objectieve feedback. Zo kan een taalleerplatform zoals Duolingo fouten in grammatica identificeren en meteen alternatieve correcties voorstellen. Hoewel deze tools tijdsbesparing bieden, is het essentieel dat ze worden aangevuld met menselijke interactie om de feedback persoonlijk en betekenisvol te maken.

Versterking van de leraar-leerlingrelatie

Technologie kan de interactie tussen leraren en leerlingen versterken, bijvoorbeeld door het gebruik van audio- of videofeedback. In plaats van een schriftelijke opmerking, kunnen leraren hun feedback inspreken of visueel toelichten, wat vaak persoonlijker en toegankelijker wordt ervaren. Deze vorm van feedback creëert een sterker gevoel van betrokkenheid en versterkt de relatie tussen leraar en leerling.

Een voorbeeld hiervan is het inspreken van specifieke tips in een video-opname van een presentatie. Dit stelt de leerling niet alleen in staat om terug te luisteren naar de feedback, maar ook om nuances en emoties beter te begrijpen dan via tekst.

Risico’s en ethische overwegingen

Hoewel technologie de toegankelijkheid van feedback vergroot, zijn er ook risico’s. Dehumanisatie van het proces is een belangrijk aandachtspunt: als feedback volledig geautomatiseerd wordt, kan dit leiden tot een afstandelijke leerervaring en een gevoel van anonimiteit bij leerlingen. Het is daarom cruciaal dat technologie als aanvulling dient op, en niet ter vervanging van, menselijke feedback.

Daarnaast moeten ethische vraagstukken rond gegevensgebruik en privacy in acht worden genomen. Veel digitale platforms verzamelen grote hoeveelheden data over leerlingen om hun prestaties te analyseren. Het is belangrijk om transparant te zijn over wat met deze data gebeurt en hoe dit bijdraagt aan het leerproces.

Reflectie

Technologie biedt ongekende mogelijkheden om feedback effectiever, toegankelijker en persoonlijker te maken. De uitdaging ligt in het vinden van een balans tussen technologische innovatie en menselijke interactie. Door technologie te gebruiken als hulpmiddel in plaats van als vervanging, kunnen leraren zowel de efficiëntie verhogen als de kwaliteit van hun feedback verbeteren.

Hoe kun je technologie inzetten om jouw feedback zowel efficiënter als persoonlijker te maken?

Feedbackcultuur in scholen

Opbouw van een feedbackrijke omgeving

Een succesvolle feedbackcultuur binnen scholen begint met een gedeelde visie waarin feedback niet slechts een instrument is, maar een fundamenteel onderdeel van het leerproces. Dit vereist dat feedback in alle lagen van de schoolorganisatie wordt ingebed: van leerling tot leraar en van team tot schoolleider. Onderzoek toont aan dat scholen met een sterke feedbackcultuur hogere betrokkenheid en betere leerresultaten bij leerlingen realiseren.

Professionele leergemeenschappen (PLG’s) zijn een effectief middel om een feedbackrijke omgeving te creëren. Binnen een PLG reflecteren leraren gezamenlijk op hun praktijk, delen zij successen en leren zij van elkaars ervaringen. Dit versterkt niet alleen de feedbackvaardigheden van leraren, maar creëert ook een veilige ruimte waarin fouten bespreekbaar worden en als leerkansen worden gezien.

Rol van leiderschap

Schoolleiders spelen een cruciale rol in het bevorderen van een feedbackcultuur. Zij kunnen dit doen door zelf het goede voorbeeld te geven en feedback actief te integreren in dagelijkse gesprekken en evaluaties. Ondersteunend leiderschap, waarbij het accent ligt op het stimuleren van professionele groei, helpt teams om feedback te zien als een middel voor ontwikkeling in plaats van controle.

Een voorbeeld hiervan is een schoolleider die open feedback vraagt na een teamvergadering: “Wat kan ik verbeteren in mijn ondersteuning van jullie doelen?” Deze open houding motiveert leraren om hetzelfde te doen in hun klaslokalen en creëert een transparante cultuur waarin iedereen kan groeien.

Cultuurverandering en obstakels

Het implementeren van een feedbackcultuur vraagt om tijd en toewijding. Veel scholen worstelen met bestaande systemen die gericht zijn op controle en beoordeling, zoals summatieve toetsing. Deze systemen kunnen de overstap naar een ontwikkelingsgerichte aanpak bemoeilijken.

Een belangrijke stap in deze verandering is het omvormen van feedback tot een vast onderdeel van het curriculum. Dit kan door structurele tijd vrij te maken voor reflectie en dialoog tussen leraren en leerlingen. Een praktisch voorbeeld is het integreren van feedbackmomenten in lesroosters, zoals peerfeedbacksessies of gezamenlijke evaluaties.

Reflectie

Het opbouwen van een feedbackcultuur is een collectief proces waarbij iedereen binnen de schoolorganisatie betrokken moet worden. Het vraagt om een gedeelde visie, krachtige leiders en het lef om oude gewoonten los te laten. Als dit lukt, kan een feedbackrijke omgeving een school transformeren tot een plek waar leren en groeien centraal staan.

Hoe kun jij bijdragen aan een cultuur waarin feedback niet als kritiek, maar als kans wordt gezien?

Praktijkvoorbeelden

Casussen uit het onderwijs

Praktijkvoorbeelden laten zien hoe feedback in verschillende onderwijssituaties succesvol kan worden toegepast. Een inspirerend voorbeeld is afkomstig uit scholen die formatief handelen hebben geïntegreerd in hun leerprocessen. Hierbij wordt feedback gebruikt als een continu hulpmiddel om zowel leraren als leerlingen inzicht te geven in leerdoelen, voortgang en volgende stappen. René Kneyber beschrijft in Formatief handelen: van instrument naar ontwerp hoe leraren door middel van heldere criteria en regelmatige feedback een klimaat creëren waarin leerlingen fouten durven maken en ervan leren.

Een concreet voorbeeld hiervan is het gebruik van exit tickets: aan het einde van de les beantwoorden leerlingen een vraag die inzicht geeft in hun begrip van de stof. De leraar gebruikt deze informatie om lessen aan te passen en gericht feedback te geven. Dit stimuleert niet alleen leren, maar geeft ook leerlingen een stem in hun onderwijs.

Peerfeedback in de praktijk

Peerfeedback biedt een andere krachtige manier om feedback te integreren in het onderwijs. Bijvoorbeeld bij groepsopdrachten, waar leerlingen elkaar feedback geven op basis van vooraf vastgestelde rubrics. Dit helpt niet alleen om de kwaliteit van het werk te verbeteren, maar bevordert ook samenwerking en zelfreflectie. Uit een onderzoek op een middelbare school bleek dat leerlingen na peerfeedback hun werk significant verbeterden, omdat zij leerden feedback te ontvangen én te geven.

Een school in Utrecht implementeerde peerfeedback in het vak Engels, waarbij leerlingen korte presentaties gaven en peerfeedback ontvingen via een checklist. De leraren zagen niet alleen een toename in motivatie, maar ook een verbetering van de presentatievaardigheden en het zelfvertrouwen van de leerlingen.

Lessen buiten het klaslokaal

Ook buiten het klaslokaal kan feedback een belangrijke rol spelen. In sportteams wordt feedback vaak in real-time gegeven, met een duidelijke focus op zowel prestaties als proces. Bijvoorbeeld, een coach kan na een verloren wedstrijd niet alleen wijzen op technische fouten, maar ook op positieve momenten die de teamprestaties versterkten. Deze aanpak kan inspiratie bieden voor het onderwijs, waar feedback vaak pas na afloop van het proces wordt gegeven.

Een ander inspirerend voorbeeld is afkomstig uit bedrijfsopleidingen. Hier wordt feedback gebruikt als een cyclus: deelnemers ontvangen feedback, passen hun aanpak aan en oefenen opnieuw. Dit model kan in het onderwijs worden toegepast, bijvoorbeeld bij rollenspellen of proefexamens.

Reflectie

De kracht van praktijkvoorbeelden ligt in hun vermogen om abstracte theorieën over feedback tot leven te brengen. Ze laten zien dat een feedbackcultuur niet alleen theoretisch wenselijk is, maar ook praktisch haalbaar. Door inspiratie te halen uit diverse contexten, kunnen leraren feedback effectiever inzetten om het leren van hun leerlingen te verbeteren.

Welke praktijkvoorbeelden van effectieve feedback inspireren jou, en hoe kun je deze toepassen in jouw onderwijspraktijk?

Reflectie en aanbevelingen

Wat werkt?

De kracht van feedback ligt in de balans tussen cognitieve en emotionele ondersteuning. Effectieve feedback geeft leerlingen duidelijke aanwijzingen over hoe ze kunnen groeien, terwijl het tegelijkertijd hun motivatie en zelfvertrouwen versterkt. Onderzoek toont aan dat feedback die specifiek, procesgericht en tijdig is, het meest effectief is in het ondersteunen van leerdoelen (Hattie, 2008). Dit geldt zowel voor feedback die door leraren wordt gegeven als voor peer- en zelfreflectie.

De praktijk wijst echter uit dat niet alle feedback impact heeft. Feedback die vaag, onpersoonlijk of uitsluitend foutgericht is, kan averechts werken. Een succesvolle aanpak vereist daarom zowel aandacht voor de inhoud van de feedback als voor de manier waarop deze wordt overgebracht.

Activerende vragen voor de praktijk

Om feedback beter te integreren in de dagelijkse onderwijspraktijk, is het belangrijk om kritisch te reflecteren op de huidige werkwijzen. De volgende vragen kunnen hierbij helpen:

1. Timing: Wanneer geef je feedback aan leerlingen, en sluit dit aan bij hun behoeften?
2. Focus: Is je feedback gericht op het proces en de strategieën van leerlingen, of ligt de nadruk vooral op het resultaat?
3. Toepasbaarheid: Begrijpen leerlingen wat ze met je feedback moeten doen, en hebben ze de mogelijkheid om deze te benutten?
4. Betrokkenheid: Hoe betrek je leerlingen actief bij het feedbackproces, bijvoorbeeld door zelfreflectie of peerfeedback?

Reflecteren op deze vragen helpt om feedback effectiever, doelgerichter en persoonlijker te maken.

Visie op de toekomst

Feedback is een krachtig instrument om leren te ondersteunen, maar om het volledig te benutten, moet het worden ingebed in een bredere leercultuur. Dit betekent een verschuiving van een resultaatsgericht systeem naar een ontwikkelingsgericht model, waar feedback niet wordt gezien als een momentopname, maar als een continu proces. Leraren spelen hierin een sleutelrol, maar ook schoolleiders en beleidsmakers hebben verantwoordelijkheid om een omgeving te creëren waarin feedback kan floreren.

Daarnaast biedt technologie mogelijkheden om feedback te personaliseren en toegankelijker te maken. Het gebruik van tools zoals digitale portfolio’s, interactieve rubrics en AI-gestuurde feedbacksystemen kan de impact van feedback vergroten, mits deze technologieën zorgvuldig worden geïntegreerd in de bestaande onderwijspraktijk.

Reflectie

Feedback is meer dan het geven van opmerkingen of cijfers; het is een fundamentele bouwsteen van leren en ontwikkelen. Door het bewust in te zetten en continu te verbeteren, kan het onderwijs leerlingen niet alleen helpen om betere resultaten te behalen, maar hen ook voorbereiden op een leven lang leren.

Welke stappen kun jij zetten om feedback in jouw praktijk te transformeren tot een continu proces dat leerlingen inspireert en motiveert?

Bronnenlijst

• Arink, A. en Verbeek, C. (2017) Kom maar op met je feedback. CPS Uitgeverij
• Biesta, G. (2022). Wereldgericht onderwijs: Een visie voor vandaag. Uitgeverij Phronese.
• Coppieters, Jan. (2019) Effectieve feedback in het onderwijs. Acco
• Drok, H., Kneyber, R., & Devid, V. (2024). ReguLEER!: Een pedagogisch-didactische verkenning van zelf regulerend leren. Telos Uitgevers.
• De Heer, W. (2021). Alle leerlingen bij de les: Voorkom vastlopen van moeilijk en makkelijk lerenden. LannooCampus.
• Hattie, J. (2008). Visible learning: A synthesis of over 800 meta-analyses relating to achievement. Routledge.
• Kneyber, R., & Sluijsmans, D. (2022). Formatief handelen: Van instrument naar ontwerp. Uitgeverij Phronese.
• Kneyber, R., & Zevenbergen, D. (2018). De sluipende crisis: Waarom het onderwijs niet beter wordt. Uitgeverij Phronese.
• Postman, N. (1996). The end of education: Redefining the value of school. Knopf.
• Van den Boom-Muilenburg, E., Poortman, C., De Vries, S., Schildkamp, K., & Van Veen, K. (2021). Leiderschap voor onderwijsontwikkeling: Van idee naar duurzame PLG. Uitgeverij Phronese.
• Van den Berg, D. (2020). Legitimering begrip “Taskforce ontwikkelingsgericht onderwijs”. Taskforce Ontwikkelingsgericht Onderwijs.
• Vanhoof, S., & Speltincx, G. (2024). Feedback die aanzet tot leren. In P. A. Kirschner & T. Hoof (Red.), De leraar: Vakmanschap in onderwijs (pp. 67-74). Uitgeverij Pica.
• Wubbels, T., Den Brok, P., Claessens, L., Mainhard, T., & Van Tartwijk, J. (2024). Klassenmanagement vanuit een interpersoonlijk perspectief. Telos Uitgevers.