Leidt meer eigenaarschap bij leerlingen in het voortgezet onderwijs tot betere leerprestaties en verschilt dat tussen leerlingen uit verschillende milieus?

Geplaatst op 30 november 2021

Meer eigenaarschap van het eigen leerproces en/of zelfregulatie leidt bij leerlingen in het voortgezet niet automatisch tot betere leerprestaties. Dat werkt alleen indien die leerlingen de bijbehorende metacognitieve leerstrategieën aangeleerd krijgen. Leerlingen van lager opgeleide ouders beschikken gemiddeld genomen minder over deze vaardigheden. Ze hebben waarschijnlijk ook meer moeite deze vaardigheden aan te leren.

De term eigenaarschap van leerlingen is sterk verwant aan het begrip zelfregulatie. Bij beide gaat het om de verantwoordelijkheid die leerlingen nemen in het leerproces. Waar eigenaarschap meer verwijst naar de houding over leren, gaat het bij zelfregulatie meer om (de toepassing van) bepaalde vaardigheden.

Zelfregulatie vraagt om het aanleren van effectieve leerstrategieën

Het leggen van meer eigenaarschap bij leerlingen of een groter beroep doen op hun zelfregulatie leidt niet zomaar tot betere leerresultaten. Zonder een goede voorbereiding blijven voor een deel van de leerlingen de prestaties op hetzelfde niveau of gaan zelfs achteruit vergeleken met leerlingen die onderwijs krijgen met directe instructie. Zelfregulatie veronderstelt namelijk toepassing van de juiste leerstrategieën door de leerling. Die leerstrategieën zijn daarbij deels vakspecifiek. Een deel van de leerlingen zal deze strategieën kennen en kunnen toepassen, maar een ander deel niet. Een groter beroep op zelfregulatie vraagt dus ook om het aanleren van effectieve leerstrategieën.

Er zijn drie soorten leerstrategieën te onderscheiden:

  • cognitieve;
  • metacognitieve en
  • motivationele.

Onder cognitieve strategieën vallen vaardigheden als memoriseren, relateren, kritisch verwerken, analyseren en toepassen. Voorbeelden van metacognitieve vaardigheden zijn oriënteren, plannen, proces bewaken, selecteren en reflecteren. Onder meer motiveren, concentreren, zichzelf beoordelen, waarderen en omgaan met emoties behoren tot de motivationele vaardigheden.

Samenhang tussen metacognitie, leerprestaties en sociaal milieu

Het gebruik van metacognitieve strategieën hangt positief samen met leerprestaties van 15-jarigen voor lezen, rekenen/wiskunde en natuur- en scheikunde. Die positieve samenhang ontbreekt bij het gebruik van cognitieve strategieën. Verder blijkt er een duidelijke relatie te zijn tussen het gebruik van metacognitieve vaardigheden en sociaal-economische achtergrond. Leerlingen uit hogere milieus zetten vaker metacognitieve vaardigheden in dan leerlingen uit lagere milieus.
Omdat de sociaal-economische situatie gerelateerd is aan het onderwijsniveau, zijn havo- en vwo-leerlingen over het algemeen beter in staat tot zelfregulatie dan vmbo-leerlingen. Leerlingen op het vmbo die wel metacognitief vaardig zijn, behalen betere prestaties.

Aanleren metacognitieve vaardigheden voor alle leerlingen

Het is aannemelijk dat het aanleren van metacognitieve leerstrategieën een route is naar betere prestaties, ook voor leerlingen uit lagere milieus of met lager opgeleide ouders. Leraren kunnen daartoe leerlingen metacognitieve leerstrategieën aanleren door bijvoorbeeld expliciete instructie en modelleren. Het is echter niet duidelijk of dit eenvoudiger is voor leerlingen uit lagere of uit hogere milieus. Leerlingen uit hogere milieus en met hoger opgeleide ouders nemen in de regel makkelijker theoretische kennis tot zich; makkelijker dan leerlingen uit lagere milieus of met lager opgeleide ouders. Dat neemt niet weg dat programma’s gericht op het ontwikkelen van metacognitieve vaardigheden ook succesvol kunnen zijn op scholen met veel achterstandsleerlingen.

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Sjerp van der Ploeg (kennismakelaar Kennisrotonde)
Vraagsteller: medewerker VO-raad

Vraag

Leidt meer eigenaarschap (van het eigen leerproces) bij leerlingen in het voortgezet onderwijs tot betere leerprestaties en verschilt dat tussen leerlingen uit hoger opgeleide en lager opgeleide milieus?

Kort antwoord

Meer eigenaarschap (van het eigen leerproces) en/of zelfregulatie leidt bij leerlingen in het voortgezet niet automatisch tot betere leerprestaties. Dat werkt alleen indien die leerlingen de bijbehorende metacognitieve leerstrategieën aangeleerd krijgen. Leerlingen van lagere opgeleide ouders in het voortgezet onderwijs beschikken gemiddeld genomen minder over deze vaardigheden, ze zetten gemiddeld genomen minder vaak deze metacognitieve vaardigheden in en hebben waarschijnlijk gemiddeld genomen meer moeite deze vaardigheden aan te leren. Een beroep op meer zelfregulatie en eigenaarschap is dus alleen zinvol/verstandig wanneer ingezet wordt op voldoende beheersing van metacognitieve vaardigheden met daarbij specifiek aandacht voor leerlingen uit lager opgeleide gezinnen.

Eigenaarschap, zelfregulatie en leerprestaties

De term eigenaarschap van leerlingen is sterk verwant aan het begrip zelfregulatie. Bij beide gaat het om de verantwoordelijkheid die leerlingen nemen in het leerproces. Waar eigenaarschap meer verwijst naar de houding ten aanzien van leren gaat het bij zelfregulatie meer om (de toepassing van) bepaalde vaardigheden. “Leerlingen die hun eigen leren kunnen reguleren, krijgen het gevoel dat zij de baas zijn over het leerproces. Leren is dan niet iets wat moet, het is iets wat ze zelf willen. Zelfregulatie draagt dus bij aan eigenaarschap. Andersom wordt ook wel gesteld dat eigenaarschap zelfregulatie mogelijk maakt. Dat is dus een kip-en-ei-kwestie: oorzaak en gevolg zijn moeilijk te identificeren” (Van der Vegt, 2021).

Het leggen van meer eigenaarschap bij leerlingen of een groter beroep doen op hun zelfregulatie leidt niet zomaar tot betere leerresultaten. Zonder een goede voorbereiding blijven voor een deel van de leerlingen de prestaties op hetzelfde niveau of gaan zelfs achteruit ten opzichte van leerlingen die onderwijs krijgen met directe instructie (Marquenie et. al., 2014). Een groter beroep op hun zelfregulatie veronderstelt namelijk de toepassing van de juiste leerstrategieën door de leerling. Die leerstrategieën zijn daarbij deels vakspecifiek. Een deel van de leerlingen zal deze strategieën kennen en (kunnen) toepassen maar een ander deel niet (Marquenie et. al., 2014). Een groter beroep op zelfregulatie in het onderwijs vraagt dus ook om het aanleren van de effectieve leerstrategieën.

Daarbij wordt onderscheid gemaakt in verschillende soorten strategieën. Kostons e.a. (2014) onderscheiden er drie:

  • Cognitief: memoriseren, relateren, kritisch verwerken, concretiseren, analyseren toepassen, structureren;
  • Metacognitief: oriënteren, plannen, proces bewaken, diagnosticeren, bijsturen, toetsen, evalueren, selecteren, reflecteren;
  • Motivationeel: attribueren, motiveren, concentreren, zichzelf beoordelen, waarderen, inspannen, emoties, verwachten.

Samenhang tussen metacognitieve vaardigheden, leerprestaties en SES

Callan e.a. (2014) laten zien dat het gebruik van metacognitieve strategieën positief samenhangt met leerprestaties van 15-jarigen (op basis van PISA-data) op het terrein van lezen, rekenen/wiskunde en natuurkunde/scheikunde (science). Die positieve samenhang ontbreekt bij het gebruik van cognitieve strategieën. Deze uitkomsten, gebaseerd op de internationale gegevens (waaronder Nederland) bevestigen eerder onderzoek op dit terrein (Dignath & Büttner, 2008; Callan, et al., 2014; Kostons, et al. 2014). Voor Nederland gaat het om relatief sterke verbanden tussen het gebruik van metacognitieve strategieën en de scores op lezen, rekenen/wiskunde en science. Dit zijn verbanden waarbij is gecontroleerd voor onder meer de SES van leerlingen.

Het onderzoek van Callan e.d. (2014) laat verder zien dat er een duidelijk relatie is tussen SES en het gebruik van metacognitieve vaardigheden. Leerlingen uit hogere SES-gezinnen rapporteren meer gebruik van metacognitieve vaardigheden dan leerlingen uit lagere SES-gezinnen. Omdat SES gerelateerd is aan het onderwijsniveau zijn in de hogere onderwijsniveaus (havo/vwo) leerlingen over het algemeen beter in staat tot zelfregulatie dan in de lagere onderwijsniveaus (vmbo) (Meusen et al., 2016).

De conclusie hieruit is dat het gebruik van metacognitieve vaardigheden positief samenhangt met de leerprestaties op kernvakken van 15-jarigen, en dat leerlingen uit lagere SES-gezinnen minder gebruik maken van die metacognitieve vaardigheden. Op dat onderdeel zijn ze dus in het nadeel ten opzichte van leerlingen uit hogere SES-gezinnen: ze maken minder gebruik van wat effectieve strategieën lijken te zijn. Degenen die er wél gebruik van maken, behalen betere prestaties.

Aanleren metacognitieve vaardigheden

Wanneer we ervan uit gaan dat de samenhang tussen het gebruik van metacognitieve vaardigheden en leerprestaties wordt veroorzaakt door het effect van het gebruik van die vaardigheden op leerprestaties (en dus niet doordat betere leerprestaties meer ruimte bieden voor het ontwikkelen van die metacognitieve vaardigheden bijvoorbeeld) dan is het aanleren van metacognitieve leerstrategieën een route naar betere prestaties, ook voor leerlingen uit lagere SES-gezinnen. Dat roept de vraag op of metacognitieve vaardigheden goed aan te leren zijn, in het bijzonder voor de groep leerlingen uit gezinnen met een relatief lage SES, of van relatief lager opgeleide ouders.

Docenten kunnen hun leerlingen metacognitieve leerstrategieën onderwijzen door bijvoorbeeld expliciete instructie, modelleren, e.d. (Van der Vegt, 2021, EEF, 2020). Het is niet duidelijk of dit eenvoudiger is voor leerlingen uit lagere of hogere SES-groepen. Gegeven het feit dat leerlingen uit de laatste categorie in de regel makkelijker (theoretische) kennis tot zich nemen, lijkt de kans groot dat het moeilijker is om leerlingen uit lagere SES-gezinnen (of leerlingen op lagere niveaus in het voortgezet onderwijs) metacognitieve vaardigheden aan te leren. Dat neemt niet weg dat programma’s gericht op het ontwikkelen van metacognitieve vaardigheden ook succesvol te kunnen zijn op scholen met veel achterstandsleerlingen (Muis & Bokhove, 2020).

Geraadpleegde bronnen 

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Gerelateerd

Professionalisering
Cursussen, congressen en opleidingen
Cursussen, congressen en opleidingen
Gemiddeld beoordelen deelnemers ons met een 8,4
Medilex Onderwijs 
Webinar
Executieve functies een nieuwe hype?
Executieve functies een nieuwe hype?
Webinar met Emiel van Doorn
Wij-leren.nl Academie 
Leren zichtbaar maken
Leren zichtbaar maken - John Hattie.
Arja Kerpel
Kindgesprekken
Kindgesprekken: zonder relatie geen prestatie.
Albert de Boer
Leren en onderwijzen
Over leren en onderwijzen.
Luc Stevens
Motivatie
Motivatie - intrinsieke en extrinsieke motivatie
Machiel Karels
Wat er niet klopt bij John Hattie
Wat klopt er niet bij John Hattie?
Dolf Janson
Top down denken
Top-down denken in onderwijs en opvoeding
Lisanne van Nijnatten
Effectief onderwijs
De negen schakels van effectief onderwijs
Jos Cöp
Stimuleert een digitaal portfolio zelfsturing?
Zelfsturing stimuleren met een digitaal portfolio
Maaike van de Loo
Digitaal portfolio met badges
Alles wat je in je mars hebt in je eigen hand
redactie
Kind is eigenaar van zijn ontwikkeling
Het kind is eigenaar van zijn ontwikkeling en is daarvoor competent
Luc Stevens
Sociale ongelijkheid binnen het onderwijs
Sociale ongelijkheid binnen het onderwijs
Ilse Erich
Kansenongelijkheid in het onderwijs
Aan de slag met kansenongelijkheid in het onderwijs
Jaap Versfelt
Hoe zet je leerlingen aan het denken over hun eigen leren?
Hoe zet je leerlingen aan het denken over hun eigen leren?
Nina Parrish
10 mindframes
10 mindframes om leren zichtbaar te maken
Elly Bonestroo
In zeven stappen naar zinvol leren
In 7 stappen naar zinvol leren
Marleen Legemaat
Leerlijnen voor het basisonderwijs
Leerlijnen voor het basisonderwijs
Machiel Karels
Ieder kind kansrijk!
Ieder kind kansrijk!
Marleen Legemaat
Samen sterk
Samen sterk - Ouderbetrokkenheid en schoolsucces
Arja Kerpel
Balans in basisbehoeften
Zorg voor balans in relatie, competentie, autonomie
redactie


Inschrijven nieuwsbrief

Inschrijven nieuwsbrief



Inschrijven nieuwsbrief

Zelfregulatie in een video van één minuut uitgelegd
Zelfregulatie in een video van één minuut uitgelegd
redactie
Maarten van Buuren over autonomie en zelfsturing volgens Spinoza
Maarten van Buuren over autonomie en zelfsturing volgens Spinoza
redactie
Motivatie in een video van één minuut uitgelegd
Motivatie in een video van één minuut uitgelegd
redactie
[extra-breed-algemeen-kolom2]



achterstandsleerlingen
eigenaarschap
extrinsieke motivatie
intrinsieke motivatie
leerlijn
portfolio
taxonomie van bloom
zelfregulatie

 

Mis geen bijdragen

Inschrijven nieuwsbrief

Volg wij-leren.nl

Volg ons op LinkedIn Volg ons op twitter Volg ons op facebook Volg ons op instagram Volg ons op pinterest