Doe meer met data - leerlingenpopulatie als sleutel voor beter onderwijs

>> Doe meer met data - TIB-tool direct bestellen. (bol.com)

Samenvatting: Doe meer met data – leerlingenpopulatie als sleutel voor beter onderwijs

Auteurs: Vivian van Alem & Mieke Michiels

In Doe meer met data laten Van Alem en Michiels zien hoe scholen data effectief kunnen inzetten om hun onderwijs te verbeteren. Ze maken duidelijk dat data niet alleen uit cijfers en toetsresultaten bestaan, maar ook uit observaties, gesprekken en contextinformatie. Door meetbare én merkbare data slim te combineren, kunnen scholen beter inspelen op de behoeften van hun leerlingen.

Het boek biedt concrete handvatten voor het verzamelen, analyseren en toepassen van data in de praktijk. De inhoud is opgebouwd rond zes praktische aanbevelingen, de ‘aanraders’, die scholen helpen om meer te doen met data. Elke aanrader wordt onderbouwd met theorie, praktijkvoorbeelden en direct toepasbare tools. Dit artikel bevat een samenvatting van het boek en een recensie waarin de sterke punten en aandachtspunten worden besproken.

Aanrader 1: Breng de leerlingenpopulatie in beeld

Het onderwijs verandert en daarmee ook de samenstelling van leerlingenpopulaties. Scholen staan voor de uitdaging om hun onderwijs af te stemmen op een diverse groep leerlingen met uiteenlopende achtergronden en ondersteuningsbehoeften. In plaats van zich te richten op individuele diagnoses en problemen, pleiten de auteurs voor een bredere kijk: welke gedeelde behoeften zijn er binnen de groep en hoe kan het onderwijs daarop worden aangepast?

Waarom is het belangrijk om de leerlingenpopulatie in kaart te brengen?
Demografische verschuivingen hebben een directe invloed op het onderwijs. Het is daarom cruciaal dat scholen inzicht krijgen in wie hun leerlingen zijn en wat ze nodig hebben. Door patronen te herkennen in onderwijsbehoeften kunnen scholen effectiever inspelen op uitdagingen.

Bijvoorbeeld: als een groot deel van de leerlingen taalachterstanden heeft, is het efficiënter om groepsgerichte interventies te ontwikkelen in plaats van individuele aanpassingen voor elke leerling afzonderlijk. Dit voorkomt overbelasting van leerkrachten en zorgt voor een gerichter onderwijsaanbod.

Hoe kan een school de leerlingenpopulatie analyseren?
Het boek introduceert een systematische aanpak om de populatie in beeld te brengen:

1. Bepaal een onderzoeksvraag – Wat wil je precies weten over je leerlingen?
2. Verzamel en analyseer data – Gebruik toetsresultaten, observaties en gesprekken met leerkrachten en ouders.
3. Zoek naar gedeelde patronen – Welke terugkerende onderwijsbehoeften zijn zichtbaar?
4. Pas het onderwijs hierop aan en monitor de effecten – Blijven de interventies effectief?

Door data cyclisch te gebruiken en regelmatig te evalueren, kunnen scholen hun onderwijs continu verbeteren en beter afstemmen op de veranderende behoeften van hun leerlingen.
 

“Wie patronen herkent in de leerlingenpopulatie, kan het onderwijs effectiever en gerichter vormgeven."

Aanrader 2: Maak het verzamelen van data betekenisvol

Veel scholen beschikken over een schat aan data, zoals toetsresultaten en andere gegevens uit het leerlingvolgsysteem. Wanneer deze gegevens doelgericht worden ingezet, kunnen ze waardevolle inzichten opleveren en bijdragen aan gerichte onderwijsverbeteringen.

Datagericht versus datagedreven werken
Scholen kunnen op verschillende manieren met data omgaan:

• Datagericht werken betekent dat beslissingen grotendeels worden gebaseerd op toetsresultaten. Dit lijkt objectief, maar heeft beperkingen: scores kunnen fluctueren door externe factoren en geven niet altijd een volledig beeld van de leerontwikkeling van leerlingen.

• Datagedreven werken gaat een stap verder. Hierbij worden toetsgegevens aangevuld met kwalitatieve data, zoals observaties en leerlinggesprekken. Door deze bredere analyse ontstaan beter onderbouwde beslissingen die daadwerkelijk bijdragen aan onderwijsverbetering.

Wat is datazingeving?
De auteurs introduceren het concept datazingeving: data krijgen pas betekenis als wordt onderzocht waarom leerlingen bepaalde resultaten behalen, in plaats van enkel vast te stellen wat de cijfers laten zien. De auteurs adviseren om meerdere hypothesen op te stellen op basis van betrouwbare bronnen en waarschuwen voor het klakkeloos aannemen van onderwijsmythen.
 

“Data zijn pas waardevol als je verder kijkt dan de cijfers en de oorzaken achter de resultaten onderzoekt."

Aanrader 3: Beschrijf de schoolcontext

Data zonder context kunnen tot misinterpretatie leiden. Een lage rekenscore zegt op zichzelf weinig over de oorzaak van het probleem. Ligt het aan de kwaliteit van de instructie, een gebrek aan motivatie, of spelen thuissituaties een rol? Om verantwoorde beslissingen te nemen, moeten scholen niet alleen cijfers analyseren, maar ook de achterliggende factoren begrijpen.

Hoe kan een school haar context analyseren?
Om een compleet beeld te krijgen, adviseren de auteurs scholen om interne en externe data te combineren:

• Interne data: bijvoorbeeld visie, teamsamenstelling, leskwaliteit en tevredenheidsonderzoeken.
• Externe data: bijvoorbeeld sociaaleconomische gegevens van de wijk, burgerlijke staat van ouders, migratieachtergrond en de beschikbaarheid van jeugdhulp.

Het boek verwijst naar nuttige websites waarop externe gegevens geraadpleegd kunnen worden. Door deze informatiebronnen te koppelen, kunnen scholen trends herkennen en beter onderbouwde keuzes maken. Zo kunnen ze hun onderwijsaanpak gerichter afstemmen op de werkelijke behoeften van leerlingen.

“Door interne en externe data te combineren, krijgen scholen een completer beeld van hun leerlingen. "

Aanrader 4: Onderzoek wat de leerlingen nodig hebben

Effectief onderwijs begint met een goed begrip van de behoeften van leerlingen. Door gerichte data-analyse en systematisch onderzoek kunnen scholen interventies ontwikkelen die daadwerkelijk aansluiten bij wat leerlingen nodig hebben.

Onderbouwde beslissingen bij onderwijsbehoeften
Om onderwijsbehoeften nauwkeurig vast te stellen, is het belangrijk verder te kijken dan alleen toetsresultaten en de onderliggende oorzaken te analyseren. Er bestaat vaak een neiging om factoren buiten de school als verklaring te zien, zoals werkhouding, thuissituatie of taalachterstand. Dit kan echter de impact van een krachtig en goed afgestemd onderwijsaanbod onderschatten. De school is, na thuis, de plek waar kinderen het grootste deel van hun tijd doorbrengen en heeft daarmee een grote invloed op hun ontwikkeling.

Van leerlingkenmerken naar leerkrachtbehoeften
De auteurs roepen op tot een andere manier van denken: in plaats van alleen te kijken naar wat een leerling nodig heeft, kan de focus ook liggen op wat leerkrachten nodig hebben om passend onderwijs te bieden. Door leerlingkenmerken te vertalen naar leerkrachtbehoeften worden docenten zich bewust van hun invloed op het creëren van een stevig basisaanbod dat aansluit bij de leerlingenpopulatie. Dit kan bijvoorbeeld door te kijken naar:

• Ondersteuningsbehoefte – Welke mate van begeleiding en differentiatie is nodig?
• Aard van de ondersteuning – Gaat het om didactische of pedagogische aanpassingen?
• Interessegebieden – Hoe kan het curriculum beter aansluiten bij de motivatie en belevingswereld van leerlingen?

Door deze verschuiving in perspectief krijgen leerkrachten meer handvatten om hun onderwijs structureel te versterken en beter af te stemmen op hun leerlingen.
 

“Door leerlingkenmerken te vertalen naar leerkrachtbehoeften, ontstaat een stevig basisaanbod dat écht werkt."

Aanrader 5: Vertaal de data in woord en beeld

Data worden pas waardevol als ze op een begrijpelijke manier worden gepresenteerd. Door complexe cijfers om te zetten in overzichtelijke en visuele weergaven, worden de inzichten beter benut. Dit helpt leerkrachten, ouders en leerlingen om data niet alleen te begrijpen, maar er ook gerichte actie op te ondernemen.

Hoe maak je data toegankelijk?

• Gebruik grafieken en diagrammen om trends in leerlingontwikkeling visueel weer te geven.
• Maak infographics met kernpunten om informatie snel en overzichtelijk over te brengen.
• Combineer cijfers met narratieven om context en betekenis te geven aan de data.
• Ontwikkel dashboards met een samenvatting van de belangrijkste gegevens, zodat trends en patronen in één oogopslag zichtbaar zijn.

Door data helder en visueel te presenteren, worden ze een krachtig hulpmiddel voor onderwijsverbetering. Figuur 1 toont een voorbeeld van zo’n visualisatie.

Figuur 1. Voorbeeld van datavisualisatie uit Doe meer met data.

De auteurs bieden een concreet stappenplan voor het effectief inzetten van storytelling bij datavisualisatie, zodat scholen inzichten niet alleen kunnen delen, maar ook kunnen omzetten in doelgerichte acties.

Aanrader 6: Maak van data de sleutel tot schoolsucces

Tot slot benadrukken de auteurs dat data niet alleen dienen voor verantwoording, maar juist een krachtig instrument zijn om het onderwijs structureel te verbeteren. Door data te benutten als bron van inzicht en innovatie, kunnen scholen hun onderwijs continu versterken en beter inspelen op de behoeften van leerlingen.

Hoe creëer je een datagedreven schoolcultuur?

• Ontwikkel een gedeelde visie op het gebruik van data binnen het team.
• Integreer data structureel in schoolontwikkeling en besluitvorming.
• Betrek leerkrachten actief en geef hen eigenaarschap over data-analyse en interpretatie.
• Stimuleer een groeigerichte cultuur, waarin data niet worden gezien als een controlemiddel, maar als een hulpmiddel om het onderwijs te verbeteren.

Door data op deze manier te benaderen, ontstaat een schoolcultuur waarin inzichten uit data niet alleen worden verzameld, maar ook daadwerkelijk leiden tot gerichte en effectieve onderwijsverbeteringen.

“Data zijn geen controlemiddel, maar een kans om onderwijs continu te verbeteren."

Recensie: ‘Doe meer met data – leerlingenpopulatie als sleutel voor beter onderwijs’

Wie denkt dat dit boek van Vivian van Alem en Mieke Michiels een pleidooi is voor het verzamelen van zoveel mogelijk droge data, komt bedrogen uit. Doe meer met data laat zien dat het effectief inzetten van data in het onderwijs niet draait om cijfers alleen, maar juist om de combinatie van meetbare én merkbare informatie.

Dit boek biedt een praktisch onderbouwd stappenplan waar scholen direct mee aan de slag kunnen. Een van de meest herkenbare punten uit het boek is de druk die leerkrachten ervaren wanneer ze proberen onderwijs volledig af te stemmen op 25 individuele leerlingen. Het boek biedt een alternatief: door patronen te herkennen in de leerlingenpopulatie en gedeelde behoeften te analyseren, kunnen scholen een onderwijsaanpak ontwikkelen die beter aansluit bij de groep als geheel.

Van onderbuikgevoel naar onderbouwde keuzes

De auteurs maken op overtuigende wijze duidelijk dat onderwijsbeslissingen niet enkel gebaseerd moeten zijn op toetsresultaten. Zoals de auteurs treffend opmerken: “Veel informatie kun je in cijfers vatten: vaardigheidsscores, groepsgemiddelden, streefpercentages en schoolwegingen (...). Maar daarbij vergeten we misschien dat cijfers slechts dat deel van de werkelijkheid uitdrukken dat eenvoudig te meten is.” Tegelijkertijd waarschuwen ze ook voor het tegenovergestelde gevaar: “Data vormen een wapen tegen te snelle conclusies op basis van onderbuikgevoelens.”

Het boek benadrukt dat data een hulpmiddel zijn om de onderwijspraktijk te verbeteren, niet een doel op zich. Ze helpen teams om beter onderbouwde beslissingen te nemen, mits ze zorgvuldig worden geïnterpreteerd. De auteurs pleiten daarom voor een evenwichtige combinatie van kwantitatieve data (zoals toetsresultaten) en kwalitatieve gegevens (zoals observaties en gesprekken).

“Doe meer met data slaagt erin om data toegankelijk én praktisch toepasbaar te maken voor scholen."

Duidelijke structuur

De gestructureerde opbouw van dit boek is een van de sterke punten. De zes ‘aanraders’ helpen scholen om data stapsgewijs en effectief in te zetten. Van het in kaart brengen van de leerlingenpopulatie tot het vertalen van data naar concrete verbeteringen: elke stap wordt helder toegelicht met praktijkvoorbeelden en inzichten uit de onderwijspraktijk.

Tools, tips en samenvattingen: direct toepasbaar

Een ander sterk punt is de praktische insteek. Na elk hoofdstuk wordt een concrete tool aangereikt, zoals een format om leerlinggegevens systematisch in kaart te brengen of een stappenplan voor datagedreven besluitvorming. Daarnaast zorgen de samenvattingen per hoofdstuk ervoor dat de belangrijkste inzichten direct bruikbaar zijn. Dit maakt het boek niet alleen informatief, maar ook actiegericht en praktisch inzetbaar.

Datagedreven besluitvorming: een gedeelde verantwoordelijkheid

Een duidelijke meerwaarde van het boek is de nadruk op data-analyse als een gezamenlijke taak binnen het schoolteam. Er wordt benadrukt dat data-analyse geen exclusieve verantwoordelijkheid van de intern begeleider (IB’er) of kwaliteitscoördinator (KC’er) is, maar een proces waarin alle teamleden betrokken zijn. Dit vraagt om een schoolcultuur waarin data niet alleen worden verzameld, maar ook actief worden benut om samen te reflecteren en het onderwijs continu te verbeteren.

“Het boek biedt een duidelijke structuur, bevat direct toepasbare tools en benadrukt data-analyse als een gezamenlijke verantwoordelijkheid binnen het schoolteam."

Beperkte aandacht voor datakwaliteit en validiteit

Op één belangrijk punt blijft het boek wat oppervlakkig: de kwaliteit en validiteit van de data die scholen gebruiken. Hoewel dit in aanrader 2 zijdelings wordt aangestipt, ontbreekt een diepere uitwerking. Een extra hoofdstuk over datakwaliteit en betrouwbaarheid had het verhaal nog sterker gemaakt. Denk aan richtlijnen om de validiteit van toetsresultaten te beoordelen, het belang van interbeoordelaarsbetrouwbaarheid bij observaties en hoe scholen kunnen controleren of hun data representatief zijn. Dit zou voorkomen dat scholen onbewust beslissingen nemen op basis van onvolledige of vertekende informatie.

Conclusie

Doe meer met data is een waardevol en praktisch boek voor scholen die verder willen kijken dan toetsresultaten en onderbuikgevoelens. De auteurs slagen erin om data begrijpelijk en toepasbaar te maken. Met een gestructureerde aanpak, concrete hulpmiddelen en direct inzetbare tools helpt het boek scholen om zowel meetbare als merkbare data te benutten bij onderwijsbeslissingen.

Dit boek is een aanrader voor intern begeleiders, leerkrachten, schoolleiders en onderwijsteams die datagedreven willen werken, zonder de menselijke kant uit het oog te verliezen. Door data te gebruiken als middel voor groei en ontwikkeling, in plaats van als controlemiddel, kunnen scholen hun onderwijs effectiever en inclusiever maken.

Bestellen

Het boek Doe meer met data - TIB-tool is te bestellen via bol.com: