De kern van burgerschapsonderwijs

Burgerschapsonderwijs scherp in beeld (3)

Burgerschap is een actueel thema in het onderwijs, maar roept tegelijk veel vragen op. Wat is burgerschap eigenlijk, wat betekent het precies om burger te zijn en wat vraagt dat van scholen en leerlingen? In deze artikelenserie gaan we in op deze vragen. 

Wat is nu precies de kern van goed burgerschapsonderwijs? In dit artikel wordt uitgelegd wat leerlingen moeten leren om hun burgerschap vorm te geven in een democratische samenleving. We gaan in op de basiswaarden van de rechtsstaat en hoe je als school een respectvolle oefenplaats kan creëren waarin geoefend kan worden met deze basiswaarden. Zo ontstaat een helder beeld van wat burgerschapsonderwijs écht inhoudt.

Lees ook de overige delen van deze serie en schrijf je in voor het gratis kennisdossier over burgerschapsonderwijs in de Wij-leren Academie:

• Deel 1: Wat is burgerschap en wat vraagt dat van scholen?
• Deel 2: De burgerschapsopdracht onder vuur en waarom burgerschapsonderwijs nodig is
• Gratis kennisdossier van de Wij-leren Academie over het burgerschapsonderwijs met infographics

De kern van burgerschapsonderwijs

In Nederland gaat het burgerschapsonderwijs over het opleiden op zo'n manier dat leerlingen nu en later hun eigen burgerschap kunnen vormgeven en hierbij rekening houden met de democratische kernwaarden. Het gaat niet over samenwerken met klasgenoten aan een opdracht, aardig zijn, een les over gezonde voeding of het welbevinden van de leerlingen. Dat zijn zaken die ermee te maken hebben, maar ze vallen niet onder burgerschap. Om dit doel te kunnen behalen, volgt vanuit de burgerschapsopdracht de volgende kern van burgerschapsonderwijs:

• Het bijbrengen van kennis over de democratie en rechtsstaat zelf en de grondrechten van de mensen.
• Het bijbrengen van kennis over, inzicht hebben in de werking van en respect hebben voor de achterliggende basiswaarden ook in onderling verband.
• Het ontwikkelen van sociale en maatschappelijke competenties.
• Het bieden van een respectvolle oefenplaats waarin actief geoefend kan worden met de basiswaarden en burgerschapswaarden geïnternaliseerd kunnen worden (actieve participatie en sociale cohesie). De basiswaarden zijn hierbij de spelregels die gehanteerd en voorgeleefd dienen te worden. 

Van scholen wordt verlangd dat zij werken aan actieve participatie, sociale cohesie, non-discriminatie en verdraagzaamheid. Ook is het belangrijk dat scholen aandacht geven aan inclusie en diversiteit. Daarnaast moeten scholen concrete leerdoelen formuleren, die vertalen in een samenhangend onderwijsaanbod en dat in praktijk brengen. De schoolcultuur mag niet in strijd zijn met de basiswaarden van de democratie zoals vastgesteld in de grondwet. In Figuur 1 wordt de kern van burgerschapsonderwijs overzichtelijk weergegeven. 

Figuur 1. De kern van burgerschapsonderwijs.

Wil je deze infographic in hoge resolutie downloaden of wil je je kennis verdiepen over burgerschap en het burgerschapsonderwijs? Schrijf je dan in voor het gratis kennisdossier over burgerschapsonderwijs in de Wij-leren Academie.

Acht basiswaarden

Zoals uit bovenstaande duidelijk werd, moeten leerlingen respect worden bijgebracht voor de basiswaarden van de democratische rechtsstaat. Deze basiswaarden worden niet expliciet gemaakt in de wet. De Inspectie van de Overheid geeft er in hun documenten wel 8. Deze zijn te vinden in Figuur 2. Deze acht basiswaarden vormen de kern van burgerschap en leggen de nadruk op respect voor verschillen, individuele vrijheid en verantwoordelijkheid binnen een democratische samenleving. Het draait hierbij om vrijheid, gelijkwaardigheid en solidariteit. De basiswaarden betekenen onder andere dat iedereen vrij is om een mening te hebben en uit te dragen, maar ook rekening moet houden met anderen en zich verantwoordelijk moet gedragen ten opzichte van de samenleving.

Figuur 2. De basiswaarden van de democratische rechtsstaat

Wil je deze infographic in hoge resolutie downloaden of wil je meer te weten komen over burgerschap en het burgerschapsonderwijs? Schrijf je dan in voor het gratis kennisdossier over burgerschapsonderwijs in de Wij-leren Academie.

Zes begrippen

De basiswaarden vormen het fundament, maar komen pas echt tot uiting wanneer scholen ook actief inzetten op actieve participatie, sociale cohesie, non-discriminatie, verdraagzaamheid, inclusie en diversiteit. Zo wordt er een oefenplaats gecreëerd waarin actief geoefend kan worden met de basiswaarden en burgerschapswaarden geïnternaliseerd kunnen worden. Maar wat houden deze begrippen precies in?

• Actieve participatie: leerlingen zijn bereid en hebben het vermogen om deel uit te maken van de gemeenschap en daar een bijdrage aan te leveren, zowel binnen als buiten de school. Het draait om het ontwikkelen van kennis, vaardigheden en houding waarmee ze, wanneer ze dat willen, actief kunnen meedoen. Daarbij gaat het niet alleen om hun stem laten horen, maar ook om écht invloed kunnen uitoefenen op besluiten.
• Sociale cohesie: sociale cohesie gaat over de kwaliteit van saamhorigheid, over het wij-gevoel en het gericht zijn op de ander. Het bestaat uit 3 dimensies: sociale relaties, identificatie (het gevoel erbij te horen) en gerichtheid op de gemeenschap (je doet iets voor de ander). 
• Non-discriminatie: non-discriminatie gaat discriminatie tegen. Discriminatie is het ongelijk behandelen, achterstellen of uitsluiten van mensen op basis van kenmerken zoals afkomst, geslacht, leeftijd, seksuele geaardheid, handicap of religie. 
• Verdraagzaamheid: verdraagzaamheid is een ander woord voor tolerantie en is het tegenovergestelde van intolerantie. Intolerantie gaat over een houding of mentaliteit waarbij mensen geen andere meningen, overtuigingen, gewoonten of mensen met verschillende eigenschappen accepteren of respecteren. Het gaat vooral om het hebben van vooroordelen en een gebrek aan bereidheid om diversiteit te respecteren. 
• Diversiteit: diversiteit gaat over verschillen tussen mensen. Dit kunnen zichtbare verschillen zijn zoals huidskleur, leeftijd, sekse en lichamelijke beperking of niet, maar ook onzichtbare verschillen. Denk aan verschillen in seksuele voorkeur, wensen, behoeften, talenten en politieke voorkeur.
• Inclusie: diversiteit gaat over het samenbrengen van mensen met verschillende achtergronden en perspectieven. Inclusie gaat over de keuze die verscheidenheid te omarmen en dat deze mensen met al hun verschillen prettig kunnen samenwerken en samenleven. Het gaat erover hoe welkom iedereen zich voelt en daadwerkelijk kan deelnemen aan de groep. 

Zie Figuur 3 voor voorbeelden van het actief inzetten op deze begrippen.

Figuur 3. De school als oefenplaats voor democratie

Wil je deze infographic in hoge resolutie downloaden of wil je meer te weten komen over burgerschap en het burgerschapsonderwijs? Schrijf je dan in voor het gratis kennisdossier over burgerschapsonderwijs in de Wij-leren Academie.

Tot slot

Burgerschapsonderwijs krijgt pas echt betekenis wanneer duidelijk is wat de kern ervan is. Door leerlingen kennis bij te brengen over de democratische rechtsstaat, hen sociale en maatschappelijke competenties te laten ontwikkelen en hen actief te laten oefenen met burgerschapswaarden, ontstaat ruimte voor vorming én verbinding. Scholen spelen hierin een centrale rol door een leeromgeving te creëren waarin deze ontwikkeling bewust en doelgericht wordt ondersteund.

In een volgend artikelenserie zal onder andere besproken worden hoe scholen deze kern kunnen vertalen naar hun onderwijsvisie en leerlijnen.

Referenties

• Diversion. (z.d.). Leerlingparticipatie. Geraadpleegd op 23 april 2025, van https://www.diversion.nl/service/leerlingparticipatie/
• Eidhof, B., Kruijssen, J., & collega’s van Bureau Common Ground. (2024). Handboek burgerschapsonderwijs: Voor het voortgezet onderwijs (3e ed.). Den Haag: ProDemos.
• Rinnooy Kan, W.F. (2023, 24 oktober). De school als oefenplaats voor burgerschap. Onderwijskennis.nl. Geraadpleegd op 23 april 2025, van https://www.onderwijskennis.nl/kennisbank/de-school-als-oefenplaats-voor-burgerschap
• Veerman, G.-J. (2022, mei). Aan de slag met sociale cohesie in het klaslokaal. Wij-leren.nl. Geraadpleegd op 27 mei 2025, van https://wij-leren.nl/sociale-cohesie-klaslokaal.php
• Veerman G.-J.M., & Denessen, E.J.P.G. (2021). Social cohesion in schools: A non-systematic review of its conceptualization and instruments. Cogent Education, 8, 1940633.
• Verhoeff, C., & Guérin, L. (2021, 19 februari). Democratisering van scholen en onderwijs door Student Voice. Wij-leren.nl. Geraadpleegd op 23 april 2025, van https://wij-leren.nl/democratisering-onderwijs-door-student-voice.php
• Wikiwijs. (2025). Intolerantie en discriminatie. Geraadpleegd op 23 april 2025, van https://resources.wikiwijs.nl/file/5ffa9dc4-a52d-47c5-95c9-e8aeb39cbd66