De burgerschapsopdracht onder vuur en waarom burgerschapsonderwijs nodig is

Burgerschapsonderwijs scherp in beeld (2)

Burgerschap is een actueel thema in het onderwijs, maar roept tegelijk veel vragen op. Wat is burgerschap eigenlijk, wat betekent het precies om burger te zijn en wat vraagt dat van scholen en leerlingen? In deze artikelenserie gaan we in op deze vragen. 

Sinds 2006 zijn scholen wettelijk verplicht om aandacht te besteden aan burgerschap, maar de invulling daarvan blijkt in de praktijk lastig. In dit artikel verkennen we de geschiedenis van de burgerschapsopdracht, de aangescherpte wetgeving van 2021 en de kritiek die daarop is geuit. Ook bespreken we waarom burgerschapsonderwijs, ondanks die kritiek, een belangrijk onderdeel blijft van goed onderwijs.

Lees ook de overige delen van deze serie en schrijf je in voor het gratis kennisdossier over burgerschapsonderwijs in de Wij-leren Academie:

• Deel 1: Wat is burgerschap en wat vraagt dat van scholen?
• Deel 3: De kern van burgerschapsonderwijs
• Gratis kennisdossier van de Wij-leren Academie over het burgerschapsonderwijs met infographics

Geschiedenis van de burgerschapsopdracht

De burgerschapsopdracht voor scholen werd in 2006 voor het eerst wettelijk vastgelegd. Scholen kregen toen de opdracht om bij te dragen aan sociale cohesie en actieve participatie van leerlingen, maar de wet liet open hoe zij dat precies moesten doen. Omdat scholen hier niet op beoordeeld werden en de opdracht weinig concreet was, bleek uit onderzoek van de Onderwijsinspectie dat vrijwel alle scholen hieraan formeel voldeden, maar dat de invulling en de intensiteit van het onderwijs sterk uiteenliep. In 2021 werd de wet daarom aangescherpt: de burgerschapsopdracht werd verduidelijkt en er werd preciezer vastgelegd wat er van scholen wordt verwacht op het gebied van burgerschap.

Het doel van de aanscherping: meer samenhang, richting en planmatigheid in de aanpak van scholen.

Burgerschapsopdracht 2021

De burgerschapsopdracht gaat nu als volgt: 

Toelichting op de burgerschapsopdracht

Een korte toelichting hierop:

• In lid a gaat het over de basiswaarden van de rechtsstaat. Hiermee worden vaak vrijheid, gelijkheid en solidariteit bedoeld, maar de Inspectie van het Onderwijs geeft acht andere basiswaarden. In het volgende artikel lees je welke dat zijn.
• In lid b gaat het over sociale en maatschappelijke competenties. Ook wel de burgerschapscompetenties. Deze competenties stellen je in staat om deel uit te maken van de samenleving, om daaraan bij te dragen en om die mede vorm te geven.
• In lid c gaat het onder andere over respect hebben voor diversiteit. Dit betekent dat het belangrijk is voor leerlingen om de voor- en nadelen van de basiswaarden en diversiteit in te zien en dat ze kunnen bedenken hoe het beter zou kunnen als het niet goed werkt. 

Van scholen wordt nu dus verlangd dat zij werken aan actieve participatie, sociale cohesie (wetswijziging 2006), non-discriminatie en verdraagzaamheid (wetswijziging 2021). Daarnaast moeten scholen concrete leerdoelen formuleren, die vertalen in een samenhangend onderwijsaanbod en dat in praktijk brengen. De schoolcultuur mag niet in strijd zijn met de basiswaarden van de democratie zoals vastgesteld in de grondwet.

Kritiek op en vragen over de burgerschapsopdracht

Rondom de burgerschapsopdracht en het geven van burgerschapsonderwijs is een grote discussie op gang gekomen. Verschillende experts hebben kritiek geleverd op deze burgerschapsopdracht of stellen hierover kritische vragen. Sommige experts stellen zelfs dat expliciet burgerschapsonderwijs helemaal niet nodig is. Ondanks de kritiek en vragen over de burgerschapsopdracht zijn eigenlijk alle experts en wetenschappers het er wel over eens dat burgerschap een belangrijk en ook noodzakelijk onderdeel is voor de ontwikkeling van de leerlingen. Het belang van burgerschap en burgerschapskennis staat dan ook niet zozeer ter discussie, maar wel bijvoorbeeld wat 'goed' burgerschap en effectief burgerschapsonderwijs inhoudt of burgerschapsonderwijs wel verplicht mag en moet zijn en of de overheid mag bepalen wat er in de scholen onderwezen moet worden wat betreft burgerschap.

We gaan nu in op enkele van deze vragen en kritiekpunten. Daarna worden argumenten voor het geven van burgerschapsonderwijs besproken.

Kritiek op de ideologische basis van de burgerschapsopdracht

Piet van der Ploeg (2023a) geeft aan dat de kritiek op en de kritische vragen over de burgerschapsopdracht in 2 soorten in te delen is:

• Kritiek op en vragen over de ideologische bias
• Kritiek op en vragen over de vaagheid

Allereerst bespreken we kritiekpunten over de ideologische basis. Hieronder staan drie veel gehoorde kritiekpunten op een rij:

• Onderwijs is van nature al burgerschapsvormend: Door samen te werken, kritisch te denken en vaardigheden te ontwikkelen, leren leerlingen vanzelf hoe ze als burger functioneren. Een aparte burgerschapsopdracht zou daarom overbodig zijn en kan het curriculum onnodig belasten.
• Wie bepaalt wat goed burgerschap is? Wanneer de overheid of school vastlegt welke normen en waarden belangrijk zijn, kan dat botsen met het idee dat burgerschap draait om persoonlijke keuzes. Dit kan de ruimte voor autonomie en individuele ontwikkeling van leerlingen beperken. Mogen scholen en de overheid dit dus wel bepalen?
• In strijd met de vrijheid van onderwijs: Sommige critici stellen dat de verplichte burgerschapsopdracht in strijd is met Artikel 23 van de Grondwet, dat de vrijheid van onderwijs waarborgt. Zij vinden dat scholen zelf moeten kunnen bepalen hoe zij burgerschap invullen, passend bij hun visie of levensbeschouwelijke overtuiging.

Kritiek op de vaagheid van de burgerschapsopdracht

Drie kritiekpunten op de vaagheid van de burgerschapsopdracht zijn:

• Vage formulering van de burgerschapsopdracht: Veel scholen vinden de opdracht te vaag: termen als actieve participatie en sociale cohesie zijn niet concreet uitgewerkt. Tegelijkertijd vinden sommige experts de opdracht juist te sturend, omdat het scholen beperkt in hun eigen keuzes. 
• Keuzes en tegenstellingen in de gekozen basiswaarden: In de burgerschapsopdracht staan waarden als vrijheid, gelijkheid en solidariteit centraal, maar die kunnen met elkaar botsen, zoals bij discriminerende uitingen. Ook roept de selectie van juist deze waarden vragen op: waarom zijn deze gekozen en niet andere?
• Onduidelijkheid over beoordeling door de Onderwijsinspectie: Het is onduidelijk hoe de Inspectie burgerschapsonderwijs precies zal beoordelen: ligt de focus op kennis, vaardigheden of beide? Daarnaast zijn burgerschapsvaardigheden vaak lastig meetbaar, omdat ze subjectief en contextafhankelijk zijn. Dat maakt het lastig om eerlijk en consistent te evalueren.

Waarom wel burgerschapsonderwijs geven?

Ondanks alle kritiek op met name de burgerschapsopdracht zijn er verschillende redenen waarom burgerschapsonderwijs een belangrijk onderdeel van onderwijs is en waarom dit dus wel gegeven zou moeten worden. Enkele van deze redenen zijn: 

• Omgaan met maatschappelijke spanningen: In een samenleving met spanningen rondom thema’s zoals vluchtelingen, radicalisering en populisme is het cruciaal dat leerlingen leren hoe ze als democratisch burger kunnen functioneren. Het onderwijs is de ideale plek om deze vaardigheden te ontwikkelen.
• Gebrek aan kennis over burgerschap en democratie: Leerlingen in Nederland weten te weinig over burgerschap en democratie, waardoor ze zich minder verbonden voelen met de democratie en minder goed kunnen participeren. Het is daarom belangrijk dat leerlingen hierover meer kennis ontwikkelen.
• Ondersteuning voor leerlingen die thuis minder leren over burgerschap: Leerlingen die thuis weinig over burgerschap leren, hebben extra baat bij goed burgerschapsonderwijs. Het biedt hen de kennis en vaardigheden die ze elders mogelijk niet opdoen.
• Scholen behouden autonomie in invulling: Hoewel er kritiek is dat de overheid te veel bepaalt, hebben scholen nog steeds de vrijheid om zelf keuzes te maken in hoe zij burgerschapsonderwijs vormgeven. Naast de aspecten uit het wettelijk kader die op scholen aandacht zouden moeten krijgen, is het kiezen van de onderwerpen afhankelijk van wat er binnen de school leeft. Hierin mogen dus eigen keuzes gemaakt worden.
• Bevordering van kritische denkvaardigheden: Burgerschapsonderwijs leert leerlingen kritisch na te denken, verschillende perspectieven te overwegen en eigen standpunten te vormen. Dit helpt hen om weloverwogen beslissingen te nemen.
• Voorbereiding op een diverse samenleving: In een steeds diverser wordende wereld helpt burgerschapsonderwijs leerlingen om respectvol en effectief om te gaan met uiteenlopende perspectieven en culturen.

In Figuur 1 zie je een samenvatting van de discussie rondom burgerschapsonderwijs.

Figuur 1. Moet burgerschapsonderwijs verplicht zijn?

Wil je deze infographic in hoge resolutie downloaden of wil je meer te weten komen over burgerschap en het burgerschapsonderwijs? Schrijf je dan in voor het gratis kennisdossier over burgerschapsonderwijs in de Wij-leren Academie.

Conclusie

De kritiekpunten op de burgerschapsopdracht laten zien dat het geven van burgerschapsonderwijs vraagt om een zorgvuldige, gebalanceerde benadering. Het is belangrijk om duidelijke kaders te bieden, maar tegelijk ruimte te laten voor diversiteit, kritische reflectie en de autonomie van zowel scholen als leerlingen. Door die balans te bewaken, kan burgerschapsonderwijs niet alleen uitvoerbaar zijn, maar ook bijdragen aan inclusie en de vorming van betrokken burgers. 

Daarnaast is burgerschapsonderwijs een essentieel onderdeel van goed onderwijs, omdat het onvermijdelijk verweven is met het lesgeven. Burgerschapsonderwijs helpt leerlingen om maatschappelijke spanningen te begrijpen, sociale cohesie te versterken en actief en kritisch deel te nemen aan de democratische samenleving. Bovendien biedt het kansen aan leerlingen die thuis minder meekrijgen op dit vlak. Kortom: genoeg redenen om burgerschapsonderwijs serieus te nemen en er bewust vorm aan te geven. In het volgende artikel gaan we daarom dieper in op de kern van goed burgerschapsonderwijs: welke waarden moeten centraal staan?

Referenties

• Eidhof, B., Kruijssen, J., & collega’s van Bureau Common Ground. (2024). Handboek burgerschapsonderwijs: Voor het voortgezet onderwijs (3e ed.). Den Haag: ProDemos.
• Gelijke Kansen in de Klas. (2024, 28 augustus). Burgerschap. Gelijke Kansen in de Klas. Geraadpleegd op 23 april 2025, van https://gelijkekansenindeklas.nl/hoofdstuk/burgerschap/
• Van der Ploeg, P. (2023a, 23 april). Burgerschap in de mangel van overheidsdruk en onderwijskunde. Wij-leren.nl. Geraadpleegd op 23 april 2025, van https://wij-leren.nl/burgerschap-in-de-mangel-overheidsdruk-onderwijskunde.php
• Van der Ploeg, P. (2023b, 9 mei). Het regent onvoldoendes voor Burgerschap. Wat is er aan de hand en wat is eraan te doen? Wij-leren.nl. Geraadpleegd op 23 april 2025, van https://wij-leren.nl/onvoldoende-voor-burgerschap.php
• Van Merwijk, Y. (2020). Burgerschapsonderwijs langs een meetlat: Een vergelijkend theoretisch onderzoek naar de kritische argumenten over het meten van burgerschapsonderwijs [Masterthesis, Universiteit voor Humanistiek]. Geraadpleegd op 23 april 2025, van https://research.uvh.nl/ws/portalfiles/portal/63707479/Yara_van_Merwijk.pdf
• Van Riet, D. (2023, 30 november). Burgerschapsonderwijs: waar hebben we het over? Geraadpleegd op 23 april 2025, van https://www.onderwijskennis.nl/kennisbank/burgerschapsonderwijs-waar-hebben-we-het-over
• Verus. (2020, 19 juni). Het nieuwe wetsvoorstel rondom burgerschapsonderwijs: Wat houdt het precies in? Geraadpleegd op 23 april 2025, van https://verus.nl/nieuws/het-nieuwe-wetsvoorstel-rondom-burgerschapsonderwijs-wat-houdt-het-precies-in