Wat is burgerschap en wat vraagt dat van scholen?

Burgerschapsonderwijs scherp in beeld (1)

Burgerschap is een actueel thema in het onderwijs, maar roept tegelijk veel vragen op. Wat is burgerschap eigenlijk, wat betekent het precies om burger te zijn en wat vraagt dat van scholen en leerlingen? In deze artikelenserie gaan we in op deze vragen. 

Om antwoord te kunnen geven op deze vragen, is het allereerst belangrijk om te weten wat burgerschap nu eigenlijk is. Zonder deze kennis blijft burgerschapsonderwijs namelijk vaag en willekeurig. In dit eerste artikel wordt daarom uitgelegd wat burgerschap inhoudt, welke vormen er zijn en waarom democratisch burgerschap in Nederland voorop staat. Ook wordt besproken wat burgerschapsonderwijs is, welke doelen het dient en welke ruimte scholen hebben om hun eigen invulling daaraan te geven.

Lees ook de overige delen van deze serie en schrijf je in voor het gratis kennisdossier over burgerschapsonderwijs in de Wij-leren Academie:

• Deel 2: De burgerschapsopdracht onder vuur en waarom burgerschapsonderwijs nodig is
• Deel 3: De kern van burgerschapsonderwijs
• Gratis kennisdossier van de Wij-leren Academie over het burgerschapsonderwijs met infographics

Wat is burgerschap?

Burgerschap is een breed en veelbesproken begrip. Het is een containerbegrip, waardoor er veel verschillende definities bestaan. Zo onderscheidt Biesta (2019) drie definities: een sociale definitie (gericht op sociale cohesie en integratie), een morele (gericht op individuele verantwoordelijkheid) en een politiek-democratische (gericht op het samenleven in een democratie). Andere definities benadrukken participatie, gemeenschapszin of het vermogen om maatschappelijk en democratisch te functioneren. 

Hoewel de accenten binnen de definities verschillen, bestaat er wel overeenstemming over de kern: burgerschap is in ieder geval zelfzeggenschap.

Dit betekent dat iemand zelfstandig keuzes maakt over hoe hij of zij deelneemt aan de samenleving. Zelfzeggenschap vraagt om kennis en vaardigheden, maar ook om het kunnen omgaan met verschillen en het zoeken naar gezamenlijke invulling van het samenleven. Burgerschap gaat daarmee over de manier waarop inwoners deel hebben en deelnemen aan de maatschappij en die zo helpen vormgeven. Democratie, mensenrechten en gedeelde verantwoordelijkheid spelen hierin een belangrijke rol.

Burgerschap draait uiteindelijk om de vraag: Hoe willen wij samenleven? 

Invulling van burger zijn

Burgerschap kent twee hoofdelementen: status en participatie. Burgerschap als status gaat over het invullen van rechten en plichten. Als burger heb je rechten (zoals vrijheid van meningsuiting, kiesrecht en recht op onderwijs) én plichten (zoals belasting betalen en de wet naleven). Deze rechten en plichten zijn niet statisch, maar veranderen met de tijd en verschillen per persoon of groep in hoe ze worden gewaardeerd.

Daarnaast vraagt burgerschap om participatie in de samenleving. Dat gebeurt op vier verschillende gebieden: politiek (bijvoorbeeld stemmen), sociaal (bijvoorbeeld buurtinitiatieven), economisch (bijvoorbeeld werken, consumeren) en vitaal (bijvoorbeeld gezond leven). Hoe iemand dit invult, verschilt per persoon. 

In Figuur 1 wordt een samenvatting gegeven van wat burgerschap is. 

Figuur 1. Wat is burgerschap? 

Wil je deze infographic in hoge resolutie downloaden of wil je meer te weten komen over burgerschap en het burgerschapsonderwijs? Schrijf je dan in voor het gratis kennisdossier over burgerschapsonderwijs in de Wij-leren Academie.

Soorten burgerschap

Er bestaan verschillende vormen van burgerschap, zoals wereldburgerschap, Nederlanderschap en democratisch burgerschap. Wereldburgerschap gaat verder dan burgerschap. Het gaat hierbij ook over het besef dat je verbonden bent met de rest van de wereld en dat je hierin een actieve rol kan spelen. In de klas betekent dit dat thema’s als klimaat, armoede of vrede niet alleen als ‘ver-van-je-bed’ worden besproken, maar juist in verband worden gebracht met hun eigen leven. Zo leren leerlingen nadenken over hun rol in een wereld die steeds meer met elkaar verbonden is. 

Nederlanderschap gaat over het zoeken naar overeenkomsten en het vinden van manieren om samen te leven, ook als we het niet altijd met elkaar eens zijn. Het draait om het gezamenlijk vormgeven van de samenleving, waarbij verschillen tussen mensen bestaan, maar de nadruk ligt op wat ons bindt als burgers. Nederlanderschap draait in het onderwijs om samenleven in diversiteit: hoe blijf je in gesprek met anderen, ook als je het oneens bent? Leerlingen ontdekken wat hen bindt, hoe ze verschillen kunnen overbruggen en hoe ze samen een samenleving vormgeven.

In Nederland staat democratisch burgerschap centraal.

Dit betekent dat burgers niet alleen zelf keuzes kunnen maken (zelfzeggenschap), maar ook gezamenlijk invloed uitoefenen op de samenleving (medezeggenschap). Iedereen moet de kans krijgen om mee te doen, zijn stem te laten horen en bij te dragen aan het bepalen van gedeelde waarden, ongeacht afkomst, kleur, sekse of opleidingsniveau. Democratisch burgerschap vraagt dat leerlingen leren hoe een democratische rechtsstaat werkt, welke rechten en plichten zij daarin hebben en hoe zij daar actief aan kunnen deelnemen. Het is niet alleen het kader voor burgerschapsonderwijs, maar ook het principe waar het onderwijs aan bijdraagt: een samenleving waarin iedereen telt en gehoord wordt.

Burgerschapsonderwijs

Burgerschapsvaardigheden- en kennis verkrijgen kinderen en jongeren niet zomaar. Kinderen en jongeren moeten hiermee kunnen oefenen en hierover les krijgen. De school is een uitermate geschikte plek voor kinderen en jongeren als oefenplaats voor burgerschap. Scholen hebben dan ook de taak om leerlingen te vormen die actief meedoen aan de samenleving en een positieve bijdrage leveren aan de samenleving. Dit wordt ook wel burgerschapsvorming genoemd. 

Onderwijs dat bijdraagt aan de vorming van leerlingen als burger wordt burgerschapsonderwijs genoemd. In Nederland betekent dit dat het onderwijs gericht moet zijn op democratisch burgerschap. Over de precieze invulling daarvan bestaat discussie: wat is goed burgerschap? Hoeveel ruimte is er voor verschil? En waar ligt de balans tussen individuele vrijheid en gelijkheid? Wel is er brede overeenstemming dat burgerschapsonderwijs leerlingen zou moeten leren om respectvol met anderen om te gaan, democratisch te denken, actief mee te doen in de samenleving, open te staan voor verschillen en mensenrechten te erkennen. Het is belangrijk dat burgerschapsonderwijs doelgericht, samenhangend en herkenbaar in het dagelijks handelen van alle betrokkenen in en rondom de school zichtbaar is. Ook moet het worden afgestemd op de leerlingpopulatie, zodat het aansluit bij hun leefwereld en ontwikkelbehoeften.

Twee centrale doelen

Burgerschapsonderwijs kent twee centrale doelen. Ten eerste leren leerlingen hoe de samenleving in elkaar zit, zodat ze weten wat van hen verwacht wordt en hoe ze kunnen meedoen. Ze leren zich te voegen in bestaande structuren en omgangsvormen, zoals wetten, normen en tradities. Ten tweede leren ze ook kritisch te kijken naar die samenleving: wat is rechtvaardig, wat kan beter en hoe kunnen zij daar zelf aan bijdragen? Het gaat dus niet alleen om aanpassen, maar ook om meedenken, meebeslissen en veranderen waar nodig. Zo helpt burgerschapsonderwijs leerlingen om zich zowel in te leven in de samenleving als deze actief mede vorm te geven. Om scholen richting te geven bij het realiseren van deze doelen, zijn kerndoelen en conceptkerndoelen voor burgerschap geformuleerd waar in het onderwijs geleidelijk naartoe moet worden gewerkt.

Eigen kaders bepalen voor burgerschapsonderwijs

Burgerschapsonderwijs is nooit volledig neutraal, omdat elke keuze die een school maakt, bewust of onbewust, gebaseerd is op bepaalde normen en waarden.

Wat als ‘goed burgerschap’ wordt gezien, is afhankelijk van ethische overtuigingen en culturele contexten, en ontwikkelt zich voortdurend. Binnen het onderwijs is het daarom belangrijk om expliciet te zijn over de eigen kaders: welke waarden wil een school uitdragen, en hoe verhouden die zich tot de waarden van de democratische rechtsstaat? Die rechtsstaat biedt namelijk ruimte voor verschil, maar stelt tegelijk duidelijke grenzen: er mag geen sprake zijn van dwang, discriminatie of antidemocratisch handelen. Binnen die ruimte kunnen scholen accenten leggen, bijvoorbeeld op gemeenschapszin of juist op kritisch denken, zolang ze leerlingen begeleiden in het vormen van hun eigen waarden en hen niet indoctrineren. 

Conclusie

Burgerschap is een veelzijdig en dynamisch begrip dat vraagt om bewuste keuzes in het onderwijs. Scholen spelen een belangrijke rol in het vormen van leerlingen als burger: ze laten leerlingen niet alleen zien hoe de samenleving werkt, maar helpen hen ook ontdekken hoe ze daar zelf een rol in kunnen spelen. 

Dit artikel vormt de basis voor de rest van de artikelenserie. In de volgende artikelen gaan we dieper in op de maatschappelijke en politieke discussies rond de burgerschapsopdracht van scholen. Ook verkennen we wat nu echt de kern is van goed burgerschapsonderwijs: welke waarden zijn richtinggevend? 

Referenties

• Biesta, G. (2021). Burgerschap op school: agenda of principe? Tangram magazine, 1.
• Eidhof, B. (2021). Handboek burgerschapsonderwijs: Voor het voortgezet onderwijs – Editie wereldburgerschap. Den Haag: UNESCO Nederland.
• Eidhof, B., Kruijssen, J., & collega’s van Bureau Common Ground. (2024). Handboek burgerschapsonderwijs: Voor het voortgezet onderwijs (3e ed.). Den Haag: ProDemos.
• Nieuwelink, H., Boogaard, M., Dijkstra, A.B., Kuiper, E., & Ledoux, G. (2016). Onderwijs in burgerschap: Wat scholen kunnen doen. - Lessen uit de wetenschap en praktijk. Amsterdam: Kohnstamm Instituut.
• Nieuwelink, H. (2022, december). Burgerschap en sociaal-emotioneel leren: De overeenkomsten en verschillen. Expertisepunt Burgerschap. Geraadpleegd op 23 april 2025, van https://www.expertisepuntburgerschap.nl/wp-content/uploads/2022/12/Burgerschap-en-sociaal-emotioneel-leren_Hessel-Nieuwelink.pdf
• Van der Ploeg, P. (2023, 23 april). Burgerschap in de mangel van overheidsdruk en onderwijskunde. Wij-leren.nl. Geraadpleegd op 23 april 2025, van https://wij-leren.nl/burgerschap-in-de-mangel-overheidsdruk-onderwijskunde.php
• Van Riet, D. (2023, 30 november). Burgerschapsonderwijs: waar hebben we het over? Geraadpleegd op 23 april 2025, van https://www.onderwijskennis.nl/kennisbank/burgerschapsonderwijs-waar-hebben-we-het-over
• Veldhuis, M., & Van der Veen, I. (2022, 31 oktober). Burgerschap. Gelijke Kansen in de Klas. Geraadpleegd op 23 april 2025, van https://gelijkekansenindeklas.nl/hoofdstuk/burgerschap/