De bouwstenen van goed burgerschapsonderwijs

Burgerschapsonderwijs doordacht vormgeven (1)

Burgerschapsonderwijs biedt scholen de kans om leerlingen te vormen tot betrokken, kritische en verantwoordelijke burgers. Maar hoe geef je daar invulling aan? In deze serie krijg je inzichten en praktische tips om burgerschapsonderwijs stevig te verankeren in je onderwijspraktijk. Zo geef je burgerschap écht betekenis in jouw school.

Wat moeten scholen eigenlijk vormgeven om goed burgerschapsonderwijs te bieden? In dit inleidende artikel op de serie over het vormgeven van burgerschapsonderwijs krijg je een overzicht van de belangrijkste bouwstenen van het burgerschapsonderwijs: van visie en leerlijnen tot evaluatie, schoolcultuur en samenwerking. Dit vormt de basis voor de verdiepende artikelen die hierop volgen.

Lees ook de overige delen van deze serie (de serie zal regelmatig aangevuld worden) en schrijf je in voor het gratis kennisdossier over burgerschapsonderwijs in de Wij-leren Academie:

• Deel 2: Een visie op burgerschapsonderwijs in 5 stappen
• Deel 3: Zo ontwikkel je een sterke leerlijn voor burgerschapsonderwijs
• Deel 4: Zinvolle keuzes maken: welke burgerschapsactiviteiten passen bij jouw leerlijn?
• Gratis kennisdossier van de Wij-leren Academie over het burgerschapsonderwijs met infographics

Doelgericht, herkenbaar en samenhangend burgerschapsonderwijs

Om burgerschapsonderwijs goed vorm te geven, is meer nodig dan een losse les of themadag. 

Effectief burgerschapsonderwijs is doelgericht, samenhangend en herkenbaar in het dagelijks handelen van iedereen in en rondom de school. Bovendien dient het onderwijs aan te sluiten bij de leefwereld en de ontwikkelbehoeften van de leerlingpopulatie. Alleen dan draagt het bij aan de brede vorming van leerlingen als actieve, betrokken burgers in een democratische samenleving. 

Doelgericht betekent dat scholen heldere doelen stellen voor burgerschapsonderwijs en dat leerlingen weten wat ze moeten leren en hoe ze dat kunnen laten zien. Doelgerichtheid helpt om richting te geven aan lessen en maakt het mogelijk om voortgang in kaart te brengen en te evalueren. Samenhangend wil zeggen dat het burgerschapsonderwijs logisch is opgebouwd (er is een doorgaande leerlijn) en dat verschillende onderdelen op elkaar aansluiten en zijn afgestemd. Herkenbaar onderwijs houdt in dat de gekozen leerdoelen niet alleen op papier staan, maar ook zichtbaar zijn in de praktijk. Ze worden vertaald naar concrete lessen en activiteiten, die vervolgens ook daadwerkelijk worden uitgevoerd. Daarnaast laten leraren in hun handelen het goede voorbeeld zien. 

Wat moeten scholen vormgeven binnen het burgerschapsonderwijs?

Om doelgericht, samenhangend en herkenbaar onderwijs te geven, moeten scholen op meerdere niveaus bewuste keuzes maken: van visie en leerdoelen tot evaluatie, schoolcultuur en samenwerking met de omgeving. Het onderstaande overzicht en Figuur 1 laten zien welke bouwstenen nodig zijn voor een samenhangende en effectieve aanpak van burgerschapsonderwijs. Deze onderdelen vormen samen het fundament voor doelgericht, samenhangend, herkenbaar en betekenisvol burgerschapsonderwijs.

Daarbij is één bouwsteen fundamenteel anders dan de rest: het geven van burgerschapsonderwijs. Dit hoeft niet vooraf vormgegeven te worden, maar gebeurt dagelijks in de klas. 

In hoe leraren gesprekken voeren, omgaan met verschillen en ruimte geven aan inspraak en reflectie, komt burgerschap tot leven. 

Juist dit praktische handelen bepaalt of burgerschapsvorming echt plaatsvindt.

Bouwstenen van samenhangend en doelgericht burgerschapsonderwijs

1. Visie op burgerschap

Formuleer allereerst wat je als school onder burgerschap verstaat en welke waarden en doelen jullie willen nastreven. Deze visie vormt het vertrekpunt voor inhoudelijke en didactische keuzes. 

2. Leerlijnen en leerdoelen

Bepaal vervolgens welke thema’s (pijlers) een centrale plaats krijgen in de leerlijn. Voorbeelden zijn:

• Democratie en rechtsstaat
• Diversiteit en inclusie
• Actieve participatie en solidariteit

Werk uit wat leerlingen op verschillende momenten leren over burgerschap. Sluit aan bij de (concept)kerndoelen en/of schooldoelen en zorg voor samenhang tussen leerjaren en vakken. 

3. Didactische aanpak

Bepaal de vertaling van de leerlijn en doelen naar de dagelijkse onderwijspraktijk. Bieden jullie burgerschap aan als apart vak of geïntegreerd binnen andere vakken? Ontwerp lessen en kies leeractiviteiten op basis van leerdoelen, met ruimte voor reflectie, dialoog en oefenen met democratische vaardigheden. Maak daarnaast keuzes in toetsing en beoordeling van burgerschapsontwikkeling met passende instrumenten.

4. De schoolcultuur

Zorg ervoor dat jullie waarden en normen zichtbaar zijn in de hele schoolcultuur. De schoolcultuur is de manier waarop mensen binnen een school met elkaar omgaan en wat daar als normaal of wenselijk wordt gezien. Zorg voor een veilige, pedagogische omgeving waarin leerlingen zich vrij voelen om te spreken, te luisteren en van elkaar te leren. Er zijn verschillende factoren die bijdragen aan een sterke schoolcultuur, waaronder: 

• Ruimte voor verschillen tussen mensen
• Inperken van de onderstroom
• Ruimte voor inspraak en verandering

5. Samenwerking met de omgeving

Betrek de buitenwereld, waaronder de wijk en ouders, bij het burgerschapsonderwijs. Dit kan op verschillende manieren worden gedaan, zoals:

• Laat gastsprekers komen
• Excursies en instanties bezoeken (bijv. gemeenteraad, rechtbank)
• Maatschappelijke stages en lokale projecten
• Structurele samenwerking met buurt, wijk of gemeente

6. De professionele cultuur

Bouw aan een professionele schoolcultuur waarin burgerschapsonderwijs gezamenlijk gedragen wordt. Een professionele schoolcultuur gaat over de manier waarop volwassenen in de school met elkaar omgaan en wat het effect daarvan is op andere mensen en de school. Dit kan bijvoorbeeld gedaan worden door:

• Heldere afspraken over rollen, waarden en pedagogisch handelen
• Professionalisering
• Samen leren en werken aan gedeelde expertise

7. Evaluatie en borging op schoolniveau

Zorg voor structurele evaluatie en borging. Dit betekent dat je als school niet alleen terugblikt op losse lessen of activiteiten, maar het hele programma regelmatig evalueert, verbetert en verankert in het schoolbeleid. Bijvoorbeeld door:

• Periodieke evaluatie van het burgerschapsonderwijs
• Afspraken over verantwoordelijkheden en coördinatie
• Inbedding van burgerschap in het schoolbeleid en in de PDCA-cyclus

8. Het geven van burgerschapsonderwijs

Laat burgerschap in de klas en in school tot leven komen, door bijvoorbeeld een voorbeeld voor je leerlingen te zijn, goede lessen te geven, het voeren van gesprekken, het begeleiden van discussies, het stimuleren van reflectie en het omgaan met verschillen. Wat leraren doen, bepaalt of leerlingen burgerschap daadwerkelijk kunnen oefenen en ervaren. Daarbij zijn pedagogische en didactische vaardigheden onmisbaar: het vraagt om een veilige leeromgeving, waarin leerlingen zich gezien en gehoord voelen en om vakdidactische keuzes die aansluiten bij hun leefwereld.

Figuur 1. De bouwstenen van samenhangend en doelgericht burgerschapsonderwijs.

Wil je deze infographic in hoge resolutie downloaden of wil je meer te weten komen over burgerschap en het burgerschapsonderwijs? Schrijf je dan in voor het gratis kennisdossier over burgerschapsonderwijs in de Wij-leren Academie.

Wie gaat het burgerschapsonderwijs vormgeven?

Voorafgaand aan het ontwikkelen van burgerschapsonderwijs is het belangrijk om te bepalen wie dit gaat doen: het hele team of een werkgroep. In het voortgezet onderwijs is werken met een werkgroep meestal de enige werkbare optie. In het primair onderwijs kan het met het hele team, zeker bij kleinere scholen, maar ook daar is een werkgroep vaak praktischer. Belangrijk is dat de werkgroep het team actief betrekt, vraagt om input en ruimte biedt voor inspraak en feedback. Zorg daarnaast voor diversiteit binnen de werkgroep: betrek collega's met verschillende achtergronden, functies en perspectieven en uit verschillende leerjaren. Van leraren tot ondersteunend personeel en bij voorkeur ook iemand uit de schoolleiding. Zo ontstaat een breed gedragen en realistische aanpak die aansluit bij de praktijk van de hele school.

Waarom kerndoelen gebruiken bij het vormgeven?

De (concept)kerndoelen die in maart 2024 zijn opgesteld, vormen een belangrijk uitgangspunt bij het vormgeven van burgerschapsonderwijs. Kerndoelen laten op hoofdlijnen zien wat belangrijk wordt gevonden om kinderen mee te geven in het burgerschapsonderwijs. Hier kun je de conceptkerndoelen vinden. 

De Inspectie van het Onderwijs beoordeelt hoe je als school vorm geeft aan een samenhangend en doelgericht aanbod gebaseerd op de burgerschapsopdracht. De kerndoelen geven invulling aan de burgerschapsopdracht. Ze geven richting aan de inhoud en doelen van het onderwijs en maken abstracte begrippen als ‘actief burgerschap’ en ‘sociale cohesie’ concreet. Door deze kerndoelen als basis van de visie te nemen, krijgt de visie niet alleen meer houvast, maar sluit deze ook beter aan bij de wettelijke opdracht en de maatschappelijke opdracht van de school.

Een visie moet zich uiteindelijk vertalen in leerlijnen, lesmateriaal en activiteiten. De kerndoelen fungeren hierbij ook als ijkpunt bij het ontwikkelen of selecteren van passend lesaanbod. Door in de visie de kerndoelen als basis te nemen, zal de invulling van de burgerschapsopdracht terug te zien zijn in het beleid, de leerlijnen, de praktijk, lessen en activiteiten. Tegelijkertijd bieden de kerndoelen ruimte voor een eigen invulling, waardoor scholen hun visie kunnen afstemmen op hun identiteit en context. Hierdoor kunnen scholen hun visie vertalen naar concreet onderwijs dat past binnen de nationale richtlijnen.

Tot slot

Een doordachte aanpak van burgerschapsonderwijs begint met overzicht: weten wát je moet vormgeven en waarom. Dit artikel schetste de bouwstenen die daarvoor nodig zijn, van visie en leerlijnen tot schoolcultuur en samenwerking met de omgeving. In de volgende artikelen gaan we dieper in op elk van deze bouwstenen. We starten bij de basis: het formuleren van een heldere en gedragen visie op burgerschap, die richting geeft aan alle verdere keuzes.

Bronnen

• Eidhof, B., Kruijssen, J., & collega’s van Bureau Common Ground. (2024). Handboek burgerschapsonderwijs: Voor het voortgezet onderwijs (3e ed.). Den Haag: ProDemos.
• SLO. (2024, 23 februari). Conceptkerndoelen en toelichtingsdocument burgerschap. Geraadpleegd op 23 april 2025, van https://www.slo.nl/publish/pages/21531/slo_conceptkerndoelen_en_toelichtingsdocument_burgerschap_opleverversie_dd-23-2-2024_1_.pdf