AI gebruiken (10): Trends, innovaties en kaders voor de toekomst

In de afgelopen jaren is kunstmatige intelligentie (AI) steeds meer aanwezig in verschillende aspecten van ons dagelijks leven. Ook in het onderwijs staat AI klaar om een revolutie teweeg te brengen. Het biedt mogelijkheden om leren te personaliseren, leraren te ondersteunen bij administratieve taken en onderwijsmanagement te optimaliseren. Maar hoe benutten we AI op een verantwoorde en effectieve manier in de klas? Wat betekent dit voor leraren, leerlingen en het onderwijs als geheel? Deze artikelenreeks is bedoeld om antwoord te geven op deze vragen. Met deze reeks willen we leraren, schoolleiders en onderwijsprofessionals inspireren en handvatten bieden om AI in te zetten op een manier die recht doet aan het welzijn en de ontwikkeling van leerlingen. Samen bouwen we aan een toekomst waarin technologie het onderwijs versterkt en verrijkt.

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Dit is het tiende en laatste deel van een artikelenreeks over AI gebruiken in het onderwijs. Benieuwd naar de eerdere delen? Lees ook deel 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 en 9. Wil je op de hoogte blijven van nieuwe artikelen, tips en infographics? Schrijf je dan in voor de gratis module van de Wij-leren Academie. 

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

AI in het onderwijs (10): Trends, innovaties en kaders voor de toekomst.

Nu AI steeds zichtbaarder wordt in het onderwijs, groeit de behoefte aan richting en reflectie. Wat kan er al? Welke trends zijn zichtbaar? En vooral: hoe zorgen we ervoor dat technologie het onderwijs versterkt in plaats van overneemt? In dit tiende en laatste artikel van de reeks verkennen we vernieuwende toepassingen in binnen- en buitenland en schetsen we toekomstscenario’s die aanzetten tot denken. Want de vraag is niet óf AI het onderwijs verandert, maar hóe wij die verandering vormgeven.

“De vraag is niet óf AI het onderwijs verandert, maar hóe wij die verandering vormgeven."

AI in opmars: vier zichtbare trends

AI is geen toekomstmuziek meer – op veel scholen wordt er al volop mee geëxperimenteerd. Van adaptieve oefenprogramma’s tot slimme chatbots en automatische analyse van toetsresultaten: de toepassingen nemen snel toe. We belichten in dit artikel vier trends die de onderwijspraktijk nú al veranderen:

• Adaptieve oefenprogramma’s
• Automatische feedback
• Slimme tutors en educatieve chatbots
• ChatGPT in de klas

“AI is geen toekomstvisie meer, maar dagelijkse realiteit in steeds meer klaslokalen."

Trend 1: Adaptieve oefenprogramma’s

Steeds meer digitale leermiddelen gebruiken AI om leerlingen gerichte feedback te geven. Zo geven platforms als Gynzy en Snappet automatisch feedback op gesloten vragen en stellen ze vervolgstappen voor op basis van de resultaten. Ook adaptieve leersystemen zoals Knewton of ALEKS passen lesstof automatisch aan op het niveau van de leerling. Uit onderzoek blijkt dat gepersonaliseerd leren met behulp van AI een middelgroot tot groot leereffect heeft (Wang et al., 2024).  

In Zuid-Korea loopt een vooruitstrevend initiatief. Er zijn plannen om in 2025 AI-leerboeken in te gaan zetten op alle scholen. Leerlingen krijgen instructie en oefeningen op maat, terwijl de leraar begeleidt en aanvult. Het ministerie van onderwijs wil hiermee meer gelijkheid en effectiever onderwijs realiseren.

“AI kan laten zien wie extra hulp nodig heeft – en wie toe is aan een volgende stap."

Bij deze adaptieve oefenprogramma’s blijft de leraar verantwoordelijk, maar de programma’s ontlasten de leraar wel van repeterend nakijkwerk. Tijdens de les kan de leraar precies zien welke leerlingen de lesstof goed beheersen en welke leerlingen meer ondersteuning nodig hebben.

Trend 2: Automatische feedback

AI-gestuurde feedback ontwikkelt zich in rap tempo. Tools die automatisch feedback geven op grammatica, structuur en argumentatie helpen leerlingen snel inzicht te krijgen in hun schrijfvaardigheid. Onderzoek van Fleckenstein et al. (2023) toont aan dat dit een gemiddeld positief effect heeft op de leerprestaties.

Een inspirerend voorbeeld komt uit Brazilië, waar het Letrus-programma wordt ingezet om schrijfvaardigheid te verbeteren. Omdat het land in internationale peilingen (zoals PISA) achterloopt op dit gebied, wil de overheid met AI-ondersteunde feedback leerlingen beter begeleiden. Docenten krijgen via het systeem zicht op de voortgang en ontvangen gerichte suggesties voor ondersteuning. Vooral in armere regio’s maakt dit een groot verschil: leerlingen krijgen meer persoonlijke begeleiding en de werkdruk voor leraren neemt af.

“Waar tijd en middelen schaars zijn, brengt AI gerichte ondersteuning binnen handbereik."

In Nederland wordt AI tot nu toe vooral door individuele docenten gebruikt om feedback te geven. Sommige scholen zetten AI breder in: daar worden toetsresultaten geanalyseerd om gepersonaliseerd oefenmateriaal te genereren. Zo wordt op een efficiënte manier inzicht verkregen in wie extra hulp of meer uitdaging nodig heeft.

Trend 3: Slimme tutors en educatieve chatbots

Naast adaptieve programma’s en AI-feedback duiken ook steeds vaker AI-chatbots op in het onderwijs. Internationale platformen zoals Khan Academy testen met ‘Khanmigo’, een chatbot die vragen van leerlingen beantwoordt. Ook voor taalonderwijs – zoals Engels, Frans of Duits – verschijnen er steeds meer AI-tutors op de markt.

In Nederland ontstaan vergelijkbare initiatieven, zoals de chatbot Aischa, die leerlingen begeleidt bij het maken van huiswerk of het voorbereiden van toetsen op de middelbare school. Deze chatbot wordt met name veel ingezet door eindexamenleerlingen, zowel voor vmbo, havo als vwo.

AI-tutors kunnen het onderwijs in de toekomst wereldwijd toegankelijker maken. Met behulp van AI-tutoring, spraaktechnologie en automatische vertaling kunnen ook leerlingen in afgelegen gebieden onderwijs volgen. Vooral in landen met een lerarentekort of met veel afgelegen gebieden biedt dit kansen. Voorwaarde is wel dat de technologische infrastructuur op orde is – denk aan elektriciteit, internet en geschikte apparatuur. Op dit moment is die toegang nog ongelijk verdeeld, vooral tussen westerse en minder ontwikkelde regio’s.

“Toegang tot goed onderwijs hangt niet alleen af van mensen, maar ook van technologie."

Trend 4: ChatGPT in de klas

ChatGPT is niet speciaal voor het onderwijs ontwikkeld, maar wordt inmiddels verrassend breed ingezet. Leerlingen gebruiken het voor essays en werkstukken, terwijl docenten het inzetten voor lesideeën of het genereren van feedback.
Dit roept ook nieuwe vragen op: hoe ga je om met AI-gegenereerde teksten bij toetsen of schrijfopdrachten? Duidelijke richtlijnen zijn nodig, maar ontbreken vaak nog. Toch maken veel scholen al volop gebruik van deze technologie – al dan niet experimenteel.

“De technologie is er al – nu de regels nog."

Wat betekent AI op lange termijn voor het leraarschap?

Bij het zien van alle nieuwe toepassingen zou je haast denken dat de rol van de leraar aan belang verliest. Maar het tegendeel is waar. AI verandert het onderwijs niet door de leraar te vervangen, maar juist door diens unieke waarde zichtbaarder te maken. Naarmate technologie meer routinetaken overneemt, groeit het belang van menselijk contact, begeleiding en betekenisvolle interactie. AI-expert Stuart Russell omschrijft de leraar van de toekomst als een “intellectuele gids”: iemand die leerlingen helpt om kritisch te denken, keuzes te maken en zichzelf te ontwikkelen.

Als AI bijvoorbeeld het nakijken of geven van basisinstructies overneemt, ontstaat er ruimte voor maatwerk en persoonlijke aandacht. Tegelijk brengt die verschuiving nieuwe vragen met zich mee. Wie bepaalt straks de inhoud van het lesmateriaal: de docent of het algoritme? En wat als AI feedback geeft die niet strookt met de pedagogische visie van de school? Daar komen zorgen bij over privacy, bias en kansenongelijkheid – thema’s die blijvend aandacht vragen.

“AI maakt de leraar niet overbodig, maar onmisbaar op een andere manier."

De PO-Raad benadrukt terecht dat scholen waakzaam moeten zijn. AI mag nooit leidend worden in wat goed onderwijs is. De leraar blijft regisseur van het leerproces en bewaakt de menselijke maat. Daarnaast is het van groot belang dat de digitale geletterdheid onder leerkrachten stijgt. Door in de lerarenopleidingen hier aandacht aan te besteden en op de werkvloer de ruimte te geven om binnen kaders te experimenteren, …. Uiteindelijk zullen leraren samen richtlijnen moeten ontwikkelen hoe met AI om te gaan.

Kortom: AI biedt kansen voor gepersonaliseerd en betekenisvol onderwijs – mits leraren bewust keuzes maken en technologie inzetten als hulpmiddel. Goed onderwijs begint nog altijd met echte aandacht en betrokkenheid. De zorgen van vandaag zijn geen rem, maar een richtingaanwijzer. Door ze serieus te nemen, bouwen we aan een AI-praktijk die werkt vóór het onderwijs – en niet eroverheen dendert.

“Niet de technologie, maar de leraar blijft regisseur van het leerproces."

Toekomstscenario’s voor AI in het onderwijs

Zoals in deze artikelenserie al vaker gebleken is: de ontwikkelingen met AI gaan heel hard. Wat betekent dit voor de toekomst? Als afsluiter van deze artikelenserie kijken we door de bril van vandaag vooruit naar 2045. Hoe zou de rol van AI in het onderwijs er dan uit kunnen zien?

Scenario 1 – De symbiose: technologie als krachtversterker

In dit optimistische scenario vormen mens en AI een krachtig team. Elke leerling heeft een eigen AI-tutor, altijd beschikbaar voor uitleg en begeleiding. Leraren beschikken over slimme assistenten die helpen bij lesvoorbereiding, analyses en differentiatie. Routinewerk wordt geautomatiseerd, waardoor er ruimte ontstaat voor diepgaande gesprekken en echte verbinding. Technologie ondersteunt, maar de leraar blijft de regisseur. Dankzij ethische kaders is het vertrouwen in AI groot: transparantie, dataveiligheid en uitlegbaarheid staan centraal. Het resultaat? Betere leerresultaten, betrokken leerlingen en leraren die weer toekomen aan wat écht telt.

“Als mens en AI elkaar versterken, ontstaat ruimte voor wat echt telt: aandacht, verbinding en groei."

Scenario 2 – De overgave: AI neemt het roer over

In dit schrikbeeld heeft het onderwijs zich volledig overgeleverd aan AI. Leerlingen werken individueel op een alles-in-één platform. Leraren zijn gedegradeerd tot toezichthouders. Ze lopen rond om de orde te bewaken, maar een actieve rol in het lesgeven is er niet meer. Beslissingen over inhoud, toetsing en begeleiding worden genomen door algoritmes van grote techbedrijven. De menselijke interactie is geminimaliseerd; creativiteit en kritisch denken raken ondergesneeuwd onder de efficiëntie. Hoewel cijfers stijgen, rijst de vraag: leren kinderen nog echt begrijpen? In de lerarenkamer heerst berusting – wie ooit onderwijs gaf, is vervangen door een systeem. Het onderwijs is uitgehold tot een technocratisch proces.

“Waar de leraar verdwijnt, verliest onderwijs zijn hart – en leerlingen hun gids."

Scenario 3 – De afkeer: AI in de ban

Het derde scenario laat zien wat er gebeurt als angst regeert. Na incidenten rond privacy en bias besluiten scholen AI grotendeels te weren. Onderwijs ziet eruit als in 2010: pen en papier, blauwe en rode pennen, geen slimme ondersteuning. Leraren zuchten onder de werkdruk. Hoewel er rust in de klas is, ontstaat er ook een kloof. Want buiten de school gebruiken leerlingen wél AI – stiekem. Het gevolg: ongelijkheid, gemiste kansen en een onderwijsomgeving die achterloopt op de samenleving.

“Het weren van technologie roept de vraag op: bereiden we leerlingen nog wel voor op hun toekomst?"

In Figuur 1 zijn de toekomstscenario's over AI in het onderwijs samengevat.

Figuur 1. Toekomstscenario's over AI in het onderwijs.

Wat de toekomstscenario’s ons leren over onszelf

De drie scenario’s over AI in het onderwijs zijn geen voorspellingen, maar spiegels. Ze helpen ons reflecteren: welke toekomst willen we vormgeven? Want hoe we AI vandaag inzetten, bepaalt het onderwijs van morgen. De drie scenario’s laten zien hoe onze opvattingen over mens, technologie en onderwijs de toekomst vormen.

• Scenario 1 (de symbiose) weerspiegelt vertrouwen: we geloven dat mens en machine samen meer kunnen bereiken dan afzonderlijk. Het laat zien dat we technologie willen benutten zónder onze waarden los te laten – mits we AI bewust en ethisch inzetten.
• Scenario 2 (de overgave) laat juist het tegenovergestelde zien: gemakzucht, onzekerheid of blind vertrouwen in systemen. Dit scenario confronteert ons met een mensbeeld waarin we onszelf wegcijferen ten gunste van efficiëntie. Het onderwijs wordt dan gereduceerd tot data en output, terwijl het eigenlijk draait om ontwikkeling en betekenis.
• Scenario 3 (de afkeer) toont een verlangen naar bescherming van het menselijke, maar verraadt ook een gebrek aan vertrouwen in onze eigen vermogens om AI pedagogisch verantwoord in te zetten. Door angst gaan we innovatie uit de weg, met als risico dat we onze leerlingen niet toerusten voor een wereld vol technologie.

Wat deze scenario’s ons vooral leren: de keuzes die we nú maken, zijn bepalend. Ze vragen om reflectie op wat we onder goed onderwijs verstaan. Niet de technologie zelf, maar onze visie op en onze omgang met de technologie, bepaalt de richting.

“AI stelt ons voor een spiegel: durven we het onderwijs mensgericht te houden in een digitale wereld?"

De toekomst begint vandaag – en wij bepalen de richting

De komst van AI in het onderwijs is geen toekomstmuziek meer, maar realiteit. Wat nu telt, is hoe wij als onderwijsprofessionals ermee omgaan. De sleutel ligt in bewuste keuzes, gedragen door visie, vertrouwen en vakmanschap. Willen we dat AI ons helpt om het onderwijs rechtvaardiger, inclusiever en mensgerichter te maken? Dan moeten we het zelf vormgeven – op onze voorwaarden, met oog voor leerlingen en leraren.

Dat vraagt niet om alles ineens, maar om kleine stappen. Om te leren door te doen, om het gesprek gaande te houden en om samen te bouwen aan kaders die veiligheid en richting bieden. Het vraagt om investeren in mensen, niet alleen in tools. En om samenwerking, want onderwijsinnovatie is geen solo wedstrijd. Door nu te kiezen voor regie, reflectie en betrokkenheid, maken we ruimte voor onderwijs dat recht doet aan zowel hoofd, hart als handen. De toekomst is nu, het is aan ons om die menswaardig en wijs vorm te geven.

“Niet de technologie bepaalt de toekomst van het onderwijs, maar de keuzes die wij vandaag durven te maken."

Dit was het tiende en laatste deel over het gebruiken van AI in het onderwijs. Wil je in de toekomst op de hoogte blijven van nieuwe AI-inzichten, artikelen en infographics? Schrijf je dan in voor de gratis module bij de Wij-leren Academie.

Referenties

• European School Education Platform (2024). Guidance for generative AI in education and research. Geraadpleegd op 7 april 2025, van: https://school-education.ec.europa.eu/en/discover/publications/guidance-generative-ai-education-and-research#:~:text=research%27
• Fleckenstein, J., Liebenow, L. W., & Meyer, J. (2023). Automated feedback and writing: A multi-level meta-analysis of effects on students' performance. Frontiers in Artificial Intelligence, 6, https://doi.org/10.3389/frai.2023.1162454
• Lockefeer, W. (2024). Zo zie je AI terug in leermiddelen en andere toepassingen, Kennisnet. Geraadpleegd op 7 april 2025, van: https://www.kennisnet.nl/artificial-intelligence/zo-zie-je-ai-terug-in-leermiddelen-en-andere-toepassingen/
• UNESCO. (2023). The UNESCO Recommendation on The Ethics of AI: Shaping the Future of Our Societies. Geraadpleegd op 7 april 2025, van:https://www.unesco.de/dokumente-und-hintergruende/publikationen/detail/shaping-the-future-of-our-societies/
• Wang, X., Huang, R. T., Sommer, M., Pei, B., Shidfar, P., Rehman, M. S., ... & Martin, F. (2024). The efficacy of artificial intelligence-enabled adaptive learning systems from 2010 to 2022 on learner outcomes: a meta-analysis. Journal of Educational Computing Research, 62(6), 1568-1603. https://doi.org/10.1177/07356331241240459
• World Economic Forum (2024). From virtual tutors to accessible textbooks: 5 ways AI is transforming education. Geraadpleegd op 7 april 2025, van: https://www.weforum.org/stories/2024/05/ways-ai-can-benefit-education/