Voegt schrijven - blokschrift of verbonden - iets toe?

Geplaatst op 15 maart 2022

Schrijven in blok- of verbonden schrift: wat is het beste voor de ontwikkeling van kinderen?

Schrijven is een essentiële vaardigheid die kinderen in de basisschool onder de knie moeten krijgen. Toch bestaat er discussie over de vraag welk schrift kinderen het beste kunnen leren: blokschrift (losse letters) of verbonden schrift (letters aan elkaar). Beide schrijfwijzen stellen kinderen voor motorische uitdagingen en beïnvloeden de ontwikkeling van cognitieve vaardigheden zoals lezen, spelling en schrijven. In dit artikel wordt op basis van wetenschappelijk onderzoek uiteengezet wat bekend is over de effecten van beide schrijfwijzen.

Twee schrijfwijzen: blokschrift en verbonden schrift

In Nederland leren de meeste kinderen vanaf groep 3 verbonden schrift, waarbij letters via verbindingslijnen aaneengeschreven worden. Toch gebruiken veel oudere leerlingen een persoonlijk mengschrift, waarin elementen van blok- en verbonden schrift gecombineerd worden. Het laatste peilingsonderzoek van Cito (2012) laat zien dat in groep 8 nog slechts 65 procent volledig verbonden schrift gebruikt.

Internationaal is de aanpak divers. In Frankrijk wordt het verbonden schrift als standaard aangeleerd, terwijl in de Verenigde Staten en Canada kinderen beginnen met blokschrift. In de loop van de schoolloopbaan kunnen ze eventueel overstappen naar verbonden schrift.

De kerndoelen in Nederland schrijven geen specifieke schriftsoort voor, zolang het handschrift leesbaar is. Dat geeft scholen ruimte om een keuze te maken, waarbij de vraag centraal staat: wat is het beste voor de ontwikkeling van het kind?

Motorische aspecten van schrijven

Schrijven vereist verfijnde motorische vaardigheden en een goede hand-oogcoördinatie. Zowel blokschrift als verbonden schrift stellen kinderen voor specifieke motorische uitdagingen.

• Verbonden schrift bevat veel golvende en gebogen lijnen, die voor jonge kinderen lastig zijn. Vooral de overgangen tussen letters vragen om precieze bewegingen.
• Blokschrift bevat vaker diagonale lijnen (zoals in de v of w) en spiegelbeeldige letters (zoals b en d), wat verwarring kan veroorzaken. Ook kan het bepalen van de startpositie van de volgende letter lastig zijn.

Een overzichtsstudie van Schwellnus, Cameron en Carnahan (2012) concludeert dat beide schriftsoorten motorisch veeleisend zijn, maar dat het niet mogelijk is om te zeggen welke motorisch complexer is.

Schrijftempo en handschriftkwaliteit

Onderzoek laat zien dat het blokschrift in groep 3 vaak makkelijker is aan te leren dan verbonden schrift. Kinderen schrijven in het begin sneller en leesbaarder in blokletters. In latere leerjaren verschuift dit beeld enigszins. Verbonden schrift blijkt dan soms net iets beter leesbaar, hoewel de verschillen klein zijn.

Het meest opvallend is dat leerlingen tegen het eind van de basisschool een persoonlijk handschrift ontwikkelen waarin ze lettervormen kiezen die voor hen het makkelijkst zijn. Dit gemengde handschrift leidt gemiddeld tot het hoogste schrijftempo, zonder dat dit ten koste gaat van de leesbaarheid (Graham et al., 1998; Bara & Morin, 2013).

Effect op cognitieve ontwikkeling

Schrijven is meer dan een motorische vaardigheid: het hangt ook samen met de cognitieve ontwikkeling van het kind.

Leesvaardigheid en letterkennis

Blokschrift lijkt kinderen beter te helpen bij het leren lezen. De letters lijken sterk op de leesletters die in boeken en digitale teksten voorkomen. Diverse onderzoeken (o.a. Bara et al., 2016; James & Engelhardt, 2012) wijzen uit dat het zelf vormen van blokletters de letterkennis en leesvaardigheid versterkt. Vanuit de theorie van ‘embodied cognition’ wordt verklaard dat het motorisch vormen van een letter bijdraagt aan de visuele herkenning ervan.

Een interessant resultaat komt uit het onderzoek van Bara et al. (2016): Canadese kinderen die eerst blokletters leerden en daarna verbonden schrift, scoorden hoger op leesvaardigheid dan kinderen die alleen blokletters leerden. Meerdere lettervormen leren schrijven lijkt dus een positief effect te hebben op het inzicht in letterstructuren.

Spelling en stellen

Leerlingen met een hoge handschriftvaardigheid, ongeacht het schrift, presteren over het algemeen beter op spelling en stelopdrachten. Een logische verklaring is dat minder moeite met het motorisch proces ruimte in het werkgeheugen vrijmaakt voor taalproductie (Berninger, 1999; Santangelo & Graham, 2016).

Specifiek voor verbonden schrift lijkt te gelden dat het schrijven van woorden als een geheel het geheugen voor de spelling versterkt. In plaats van letter voor letter te denken, wordt het hele woord motorisch geautomatiseerd. Dit helpt bij het onthouden van spellingpatronen. Verschillende studies (bijv. Morin et al., 2012; Alstad et al., 2015) tonen aan dat verbonden schrift gunstiger is voor spelling en zinsbouw dan blokschrift.

Kan men verbonden schrift lezen zonder het te schrijven?

Een veelgestelde vraag is of leerlingen die alleen blokletters leren schrijven, moeite hebben met het lezen van verbonden schrift. Er is nauwelijks recent onderzoek naar dit onderwerp. Een klassieke studie uit 1937 (Washburne & Morphett) suggereerde dat het lezen van verbonden schrift mogelijk is zonder het zelf te schrijven, mits er enige leesinstructie in verbonden schrift plaatsvindt. Het verschil in leessnelheid tussen leerlingen die zelf verbonden schrift schreven en leerlingen die dat niet deden, was gering.

Conclusie

Beide schrijfwijzen – blokschrift en verbonden schrift – stellen kinderen voor motorische uitdagingen, maar bieden ook cognitieve voordelen. Uit onderzoek blijkt:

• Blokschrift is in groep 3 makkelijker aan te leren en helpt bij het ontwikkelen van leesvaardigheid en letterkennis.
• Verbonden schrift draagt bij aan spelling- en stelvaardigheid doordat het woordbeeld als geheel wordt vastgelegd.
• Een persoonlijk mengschrift blijkt in de bovenbouw het meest efficiënt in termen van schrijftempo, zonder in te leveren op leesbaarheid.
• Goede handschriftvaardigheid, ongeacht schriftsoort, ondersteunt de ontwikkeling van taalvaardigheid.

Welke schrijfwijze een school kiest, hoeft geen zwart-witkeuze te zijn. Het lijkt verstandig om te starten met blokschrift, gezien de voordelen voor de leesontwikkeling, en in latere leerjaren het verbonden schrift aan te leren of elementen daarvan te integreren. Zo kunnen leerlingen toewerken naar een eigen, functioneel handschrift dat zowel motorisch efficiënt als cognitief ondersteunend is.

Blokschrift is eenvoudiger aan te leren en bevordert leesvaardigheid; verbonden schrift ondersteunt spelling en stelvaardigheid. Een gemengd handschrift leidt tot het hoogste schrijftempo en goede leesbaarheid. Ben je nieuwsgierig naar de verschillen tussen typen en schrijven? Lees dan dit vertaalde onderzoek en de samenvatting en bespreking.

Geraadpleegde bronnen

• Alstad, Z., Sanders, E., Abbott, R. D., Barnett, A. L., Henderson, S. E., Connelly, V., & Berninger, V. W. (2015). Modes of alphabet letter production during middle childhood and adolescence: interrelationships with each other and other writing skills. Journal of Writing Research, 6(3), 199-231. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4433034/
• Bara, F., & Gentaz, E. (2011). Haptics in teaching handwriting: The role of perceptual and visuo-motor skills. Human movement science, 30(4), 745-759. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0167945710001089
• Bara, F., & Morin, M. F. (2013). Does the handwriting style learned in first grade determine the style used in the fourth and fifth grades and influence handwriting speed and quality? A comparison between French and Quebec children. Psychology in the Schools, 50(6), 601-617. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/pits.21691/full
• Bara, F., Morin, M. F., Alamargot, D., & Bosse, M. L. (2016). Learning different allographs through handwriting: The impact on letter knowledge and reading acquisition. Learning and Individual Differences, 45, 88-94. https://www.researchgate.net/profile/Marie-Line_Bosse/publication/287205129_Learning_different_allographs_through_handwriting_The_impact_on_letter_knowledge_and_reading_acquisition/links/581deae108aea429b295b66c.pdf
• Berninger, V. W. (1999). Coordinating transcription and text generation in working memory during composing: Automatic and constructive processes. Learning Disability Quarterly, 22(2), 99-112. http://www.jstor.org/stable/1511269
• Cutright, P. (1936). Script-print and beginning reading and spelling. The Elementary English Review, 13(4), 139-160. http://www.jstor.org/stable/41382387
• Duvall, B. J. (1984). Kindergarten performance for reading and matching four styles of handwriting. Dissertatie. Bozeman, Montana, VS: Montana State University. http://scholarworks.montana.edu/xmlui/bitstream/handle/1/4179/31762100054368.pdf?sequence=1
• Early, G. H., Nelson, D. A., Kleber, D. J., Treegoob, M., Huffman, E., & Cass, C. (1976). Cursive handwriting, reading, and spelling achievement. Academic Therapy, 12(1), 67-74. http://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/105345127601200105
• Feder, K. P., & Majnemer, A. (2007). Handwriting development, competency, and intervention. Developmental Medicine & Child Neurology, 49(4), 312-317. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1469-8749.2007.00312.x/full
• Gates, A. I., & Brown, H. (1929). Experimental comparisons of print-script and cursive writing. The Journal of Educational Research, 20(1), 1-14. http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00220671.1929.10879960?journalCode=vjer20
• Graham, S. (2009-2010). Want to Improve Children's Writing? Don't Neglect Their Handwriting. American Educator, 33(4), 20-27;40. http://www.aft.org/sites/default/files/periodicals/graham.pdf
• Graham, S., Berninger, V. W., Abbott, R. D., Abbott, S. P., & Whitaker, D. (1997). Role of mechanics in composing of elementary school students: A new methodological approach. Journal of Educational Psychology, 89(1), 170-182. http://psycnet.apa.org/journals/edu/89/1/170/
• Graham, S., Harris, K. R., & Fink, B. (2000). Is handwriting causally related to learning to write? Treatment of handwriting problems in beginning writers. Journal of Educational Psychology, 92(4), 620. http://psycnet.apa.org/journals/edu/92/4/620/
• Graham, S., Weintraub, N., & Berninger, V. W. (1998). The relationship between handwriting style and speed and legibility. The Journal of Educational Research, 91(5), 290-297. http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00220679809597556
• Hamstra-Bletz, L., & Blöte, A. W. (1990). Development of handwriting in primary school: A longitudinal study. Perceptual and Motor Skills, 70(3), 759-770. http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.2466/pms.1990.70.3.759
• Houston, H. (1938). Manuscript writing and progress in reading. The Elementary School Journal, 39(2), 116-118. http://www.jstor.org/stable/997113
• James, K. H., & Engelhardt, L. (2012). The effects of handwriting experience on functional brain development in pre-literate children. Trends in neuroscience and education, 1(1), 32-42. http://dx.doi.org/10.1016/j.tine.2012.08.001
• Jolink, A., Keune, K., Krom, R., van Til, A., & van Weerden, J. (2012). Balans van de handschriftkwaliteit in het basis- en speciaal basisonderwijs 2: Uitkomsten van de peilingen in 2009. Arnhem: Cito. http://www.cito.nl/~/media/cito_nl/files/onderzoek%20en%20wetenschap/ppon/cito_ppon_balans_50.ashx?la=nl
• Jones, D., & Christensen, C. A. (1999). Relationship between automaticity in handwriting and students' ability to generate written text. Journal of Educational Psychology, 91(1), 44-49. http://dx.doi.org/10.1037/0022-0663.91.1.44
• Karlsdottir, R. (1996). Printâ€Âscript as initial handwriting style I: effects on the development of handwriting. Scandinavian Journal of Educational Research, 40(2), 161-174. http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/0031383960400204
• Kaufman, H. S., & Biren, P. L. (1979). Cursive writing: An aid to reading and spelling. Academic Therapy, 15(2), 209-220. http://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/105345127901500210
• Kiefer, M., Schuler, S., Mayer, C., Trumpp, N. M., Hille, K., & Sachse, S. (2015). Handwriting or Typewriting? The Influence of Pen-or Keyboard-Based Writing Training on Reading and Writing Performance in Preschool Children. Advances in Cognitive Psychology, 11(4), 136-146. http://dx.doi.org/10.5709/acp-0178-7
• Kiefer, M., & Trumpp, N. M. (2012). Embodiment theory and education: The foundations of cognition in perception and action. Trends in Neuroscience and Education, 1(1), 15-20. http://dx.doi.org/10.1016/j.tine.2012.07.002
• Kuhl, D., & Dewitz, P. (1994). The effect of handwriting style on alphabet recognition. Paper presented at the American Educational Research Association Meeting, New Orleans, VS. http://www.schools.utah.gov/CURR/langartelem/Core/Handwriting/AlphabetRecognition.aspx
• Li, J. X., & James, K. H. (2016). Handwriting generates variable visual output to facilitate symbol learning. Journal of Experimental Psychology: General, 145(3), 298-313. http://dx.doi.org/10.1037/xge0000134
• Limpo, T., Alves, R. A., & Connelly, V. (2017). Examining the transcription-writing link: Effects of handwriting fluency and spelling accuracy on writing performance via planning and translating in middle grades. Learning and Individual Differences, 53, 26-36. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S104160801630262X
• Long, H. H., & Mayer, W. C. (1931). Printing versus cursive writing in beginning reading instruction. The Journal of Educational Research, 24(5), 350-364. http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00220671.1931.10880221?journalCode=vjer20
• Mangen, A., & Balsvik, L. (2016). Pen or keyboard in beginning writing instruction? Some perspectives from embodied cognition. Trends in Neuroscience and Education, 5(3), 99-106. http://dx.doi.org/10.1016/j.tine.2016.06.003
• Medwell, J., Strand, S., & Wray, D. (2009). The links between handwriting and composing for Y6 children. Cambridge Journal of Education, 39(3), 329-344. http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/03057640903103728
• Meulenbroek, R. G. J., & van Galen, G. P. (1989). The production of connecting strokes in cursive writing: Developing co-articulation in 8 to 12 year-old children. In Plamondon, R., Suen, C. Y., & Simner, M. L. (Eds.), Computer recognition and human production of handwriting (pp. 273-286). Singapore: World Scientific Publishing. http://repository.ubn.ru.nl/bitstream/handle/2066/113646/mmubn000001_078175259.pdf?sequence=-1#page=108
• Meulenbroek, R. G. J., & van Galen, G. P. (1990). Perceptual-motor complexity of printed and cursive letters. The Journal of Experimental Education, 58(2), 95-110. http://www.socsci.ru.nl/meulenbroek/Publications/Meulenbroek%20and%20Van%20Galen%201990.pdf
• Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2006). Kerndoelen primair onderwijs. Den Haag. http://www.slo.nl/primair/kerndoelen/Kerndoelenboekje.pdf/
• Morin, M. F., Lavoie, N., & Montésinos-Gelet, I. (2012). The effects of manuscript, cursive or manuscript/cursive styles on writing development in Grade 2. Language and Literacy, 14(1), 110-124. http://search.proquest.com/openview/3766a764d2b8845c72f7361de9333c5c/1?pq-origsite=gscholar&cbl=28315
• Pontart, V., Bidet-Ildei, C., Lambert, E., Morisset, P., Flouret, L., & Alamargot, D. (2013). Influence of handwriting skills during spelling in primary and lower secondary grades. Frontiers in Psychology, 4(818). http://dx.doi.org/10.3389/fpsyg.2013.00818
• Santangelo, T., & Graham, S. (2016). A comprehensive meta-analysis of handwriting instruction. Educational Psychology Review, 28(2), 225-265. https://link.springer.com/article/10.1007/s10648-015-9335-1
• Schwellnus, H., Cameron, D., & Carnahan, H. (2012). Which to choose: Manuscript or cursive handwriting? A review of the literature. Journal of Occupational Therapy, Schools, & Early Intervention, 5(3-4), 248-258. http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/19411243.2012.744651
• Voorwinden, R. (2013). De opmars van de blokletter. Het Onderwijsblad, 2 november 2013. http://www.aob.nl/default.aspx?id=272&article=10232&m
• Washburne, C., & Morphett, M. V. (1937). Manuscript writing – Some recent investigations. The Elementary School Journal, 37(7), 517-529. http://www.journals.uchicago.edu/doi/abs/10.1086/457508?journalCode=esj