Trainen van het auditief geheugen bij kleuters, waar doe je het voor?

Geplaatst op 27 augustus 2022

Luisteren leren: hoe jonge kinderen klanken, taal en betekenis verbinden

In de kleuterleeftijd worden de fundamenten gelegd voor taalbegrip en leesvaardigheid. Een essentieel onderdeel daarvan is het leren luisteren. Dat lijkt vanzelfsprekend, maar het is een complexe vaardigheid. Luisteren vraagt namelijk niet alleen om gehoor, maar ook om concentratie, geheugen, taalvaardigheid en wereldkennis. In dit artikel wordt toegelicht hoe het auditief geheugen, het fonologisch bewustzijn en kritisch luisteren zich bij jonge kinderen ontwikkelen en waarom een geïntegreerde aanpak in het onderwijs wenselijk is.

Auditief geheugen: meer dan alleen horen

Het auditief geheugen is het vermogen om mondelinge informatie te waarnemen, te verwerken en te onthouden. Jonge kinderen leren klanken herkennen, deze tot woorden combineren en de betekenis van deze woorden begrijpen. Dit proces begint al op jonge leeftijd, wanneer kinderen woorden leren door veel te luisteren naar taal in hun omgeving. Onderzoekers onderscheiden een smalle en een brede opvatting van auditief geheugen. De smalle opvatting richt zich op het puur opslaan van klankinformatie, de brede benadering omvat ook het verwerken en begrijpen van gesproken taal.

Om effectief te kunnen luisteren, moeten kinderen niet alleen klanken waarnemen, maar ook betekenisvolle eenheden herkennen in de stroom van geluid. Het auditief geheugen ondersteunt het koppelen van klanken aan woorden en zinnen, en het vasthouden van informatie om tot begrip te komen. Dit vormt de basis voor begrijpend luisteren en uiteindelijk begrijpend lezen.

Fonologisch bewustzijn: bewust worden van de vorm van taal

Naast auditieve verwerking is ook het fonologisch bewustzijn van belang. Dit is het vermogen om de klankstructuur van woorden te analyseren, los van hun betekenis. Jonge kinderen leren eerst eenvoudige klankpatronen herkennen, zoals rijm, en ontwikkelen vervolgens vaardigheden zoals het splitsen van woorden in klanken (auditieve analyse) en het samenvoegen van klanken tot woorden (auditieve synthese). Deze ontwikkeling loopt door tot in de basisschoolleeftijd.

Spelen met klanken – bijvoorbeeld via rijmpjes, liedjes en klankspelletjes – stimuleert deze bewustwording. Het helpt kinderen inzien dat taal opgebouwd is uit afzonderlijke klanken die volgens bepaalde regels gecombineerd worden. Dit inzicht is cruciaal voor het leren lezen en schrijven, omdat lezen grotendeels berust op het koppelen van geschreven letters aan gesproken klanken.

Kritisch luisteren: actief en doelgericht

Kritisch luisteren gaat een stap verder dan alleen het verstaan van woorden. Het vraagt om gerichte aandacht, concentratie en het vermogen om informatie te interpreteren, te evalueren en toe te passen. Kinderen moeten een verhaal of instructie kunnen volgen, verbanden leggen en hoofd- van bijzaken onderscheiden. Deze vaardigheid is belangrijk voor het onderwijs op alle gebieden, en vormt een voorloper van begrijpend lezen.

Voorlezen is een krachtige manier om kritisch luisteren te ontwikkelen. Wanneer een leerkracht na het voorlezen vragen stelt over het verhaal, worden kinderen uitgedaagd om betekenis te halen uit wat ze gehoord hebben. Voorwaarde is wel dat zij voldoende woordenschat, zinsbegrip en kennis van de wereld hebben om het verhaal te kunnen duiden. Kinderen die deze bagage missen, zullen minder profiteren van luisteractiviteiten.

Tegelijkertijd is kritisch luisteren ook een manier om diezelfde bagage uit te breiden. Tijdens luisteractiviteiten leren kinderen nieuwe woorden, doen ze kennis op en ontwikkelen ze een gevoel voor tekststructuur. Dit onderstreept de wederzijdse relatie tussen luisteren en taalontwikkeling.

Luisterproblemen: vaak onderdeel van een breder geheel

Bij sommige kinderen verloopt de ontwikkeling van luistervaardigheid moeizamer. Er is dan soms sprake van een auditieve verwerkingsstoornis, maar vaak hangen de luisterproblemen samen met andere ontwikkelingsgebieden. Kinderen met aandachtsproblemen, taalontwikkelingsstoornissen, dyslexie of leerstoornissen ervaren vaak ook belemmeringen in luistertaken. Zij hebben moeite met het onderscheiden van klanken, het vasthouden van informatie of het begrijpen van zinsstructuren.

Deze combinatie van factoren vraagt om een brede benadering. Alleen het trainen van het auditief geheugen is dan meestal niet voldoende. Leerkrachten doen er goed aan deze kinderen extra ondersteuning te bieden in de vorm van herhaling, visuele ondersteuning, expliciete instructie en actieve interactie.

Wat zegt onderzoek?

Over de vraag of het trainen van het auditief geheugen bij jonge kinderen leidt tot betere luistervaardigheid is nog weinig specifiek onderzoek beschikbaar. Wel zijn er aanwijzingen dat training van auditieve vaardigheden en fonologisch bewustzijn effectief is in het kader van beginnende geletterdheid. Verschillende studies laten zien dat programma’s gericht op klankherkenning, rijm, klankmanipulatie en geheugenstrategieën de leesontwikkeling positief kunnen beïnvloeden.

Tegelijkertijd blijkt dat er sprake is van wederzijdse beïnvloeding. Kinderen met een goed fonologisch bewustzijn leren sneller lezen, maar het leren lezen versterkt op zijn beurt ook weer het fonologisch bewustzijn. De ontwikkeling loopt bovendien door tot ver in de basisschoolleeftijd. Het is dus niet nodig om te wachten tot deze ontwikkeling ‘voltooid’ is, voordat gestart wordt met leesonderwijs.

Aandacht voor samenhang in de klas

De praktijk in de kleutergroep vraagt niet om een strikte volgorde van vaardigheden, maar om een geïntegreerde aanpak. Auditieve vaardigheden, fonologisch bewustzijn en kritisch luisteren zijn nauw met elkaar verbonden. Door kinderen dagelijks bloot te stellen aan rijke taalactiviteiten – zoals voorlezen, kringgesprekken, taalspelletjes en luisteropdrachten – worden deze vaardigheden in samenhang gestimuleerd.

Daarnaast is het belangrijk dat leerkrachten oog hebben voor de individuele verschillen tussen kinderen. Sommige kleuters hebben meer ondersteuning nodig bij het vasthouden van informatie, anderen juist bij het begrijpen van zinnen of het herkennen van klankstructuren. Differentiatie en doelgerichte observatie zijn daarom essentieel.

Conclusie: bouwen aan een stevig fundament

Het vermogen om goed te luisteren is van groot belang voor de verdere taal- en leesontwikkeling van kinderen. Auditief geheugen, fonologisch bewustzijn en kritisch luisteren zijn daarbij onlosmakelijk met elkaar verbonden. Hoewel nog onduidelijk is of het zinvol is deze vaardigheden afzonderlijk en in een bepaalde volgorde te trainen, is er voldoende aanleiding om ze in samenhang te benaderen.

Voor het onderwijs betekent dit dat kleuters volop gelegenheid moeten krijgen om te luisteren, te praten, te spelen met taal en betekenis te geven aan wat ze horen. Door een rijk taalaanbod en een uitnodigende leeromgeving kunnen kinderen zich ontwikkelen tot vaardige luisteraars – en uiteindelijk tot vaardige lezers.

• Bryant, P. E., Bradley, L., Maclean, M., & Crossland, J. (1989). Nursery rhymes, phonological skills and reading. Journal of Child Language, 16, 407–428. https://doi.org/10.1017/S0305000900010485
• CITO: Taal voor kleuters. Zie: https://www.cito.nl/onderwijs/primair-onderwijs/kleuters/producten/taal-voor-kleuters)
• Elen, R. (2004). Ontwikkeling van het fonologisch bewustzijn bij kinderen (3;0 - 10;0). In: Stem-, Spraak- en Taalpathologie, Vol. 12, 2004, No. 1, pp. 16-34.
• Expertisecentrum Nederlands. (2010). http://www.leerlijnentaal.nl/page/303/begrijpend-luisteren.html (geraadpleegd op 18 juni 2019).
• Van Gelderen, A. mmv Van Silfhout, G. (2018) Begrijpend lezen wat is dat? De componenten die een rol spelen bij begrijpend lezen. Enschede: SLO, Nationaal Expertisecentrum Onderwijsontwikkeling. https://slo.nl/@10534/begrijpend-lezen/
• Lane, H. B., Pullen, P. C., Eisele, M. R., & Jordan, L. (2002). Preventing reading failure: Phonological awareness assessment and instruction. Preventing School Failure, 46, 11–15. https://doi.org/10.1080/10459880209603354
• Kennisplatform Taaldidactiek. Expertisecentrum Nederlands. Geraadpleegd 21 februari 2019. https://www.lesintaal.nl/documents/doc-32728.htm
• Leij, A. van der (1998). Leesproblemen. Beschrijving, verklaring en aanpak. Rotterdam: Lemniscaat.
• Li, D. and Cowan, N. (2014). Auditory Memory. In: Encyclopedia of Computational Neuroscience New York: Springer Science+Business Media.
• Lonigan, C. J., Burgess, S. R., & Anthony, J. L. (2000). Development of emergent literacy and early reading skills: Evidence from a latentvariable longitudinal study. Developmental Psychology, 36, 596–613. https://doi.org/10.1037//0012-1649.36.5.596
• National Reading Panel (2000). Teaching children to read. An Evidence-Based Assessment of the Scientific Research Literature on Reading and its Implications for Reading Instructions. https://www.nichd.nih.gov/sites/default/files/publications/pubs/nrp/Documents/report.pdf
• Peters, H., Bastiaanse, R., Van Borsel, J., Dejonckere, P., Jansonius-Schultheiss, K., Van der Meulen, S., Mondelaers, B. (2014) Ontwikkeling van de gehoorfunctie in relatie tot spraak en taal. In: Perceptie van spraak. Bohn Stafleu van Loghum, Houten  https://doi.org/10.1007/978-90-368-0780-7-4
• Pullen, P. C. en Justice, L. M. (2003). Enhancing Phonological Awareness, Print Awareness, and Oral Language Skills in Preschool Children. In: Intervention in school and clinic, vol. 39, no. 2, November 2003 (pp. 87–98). https://doi.org/10.1177/10534512030390020401
• Smiley, L. R., & Goldstein, P. A. (1998). Language delays and disorders: From research to practice. London: Singular Publishing Group
• Swank, L. K., & Catts, H. W. (1994). Phonological awareness and written decoding. In: Language,Speech, and Hearing Services in Schools, 25, 9-14. https://doi.org/10.1044/0161-1461.2501.09
• Torgeson, J.K., Wagner, R. K., & Rashotte, C. A. (1994). Longitudinal studies of phonological processing and reading. In: Journal of Learning Disabilities, 27, 276-286. https://doi.org/10.1177/002221949402700503
• Verhoeven, L. (1994). Ontluikende geletterdheid: Een overzicht van de vroege ontwikkeling van lezen en schrijven. Lisse: Swets & Zeitlinger
• Wit, E. de, Neijenhuis, K., & Luinge, M.R. (2017). Dutch Position Statement Kinderen met Luisterproblemen. Utrecht: Federatie van Nederlandse Audiologische Centra. https://www.fenac.nl/site/assets/files/2277/position-statement-kinderen-met-luisterproblemen-de-wit-luinge-neijenhuis-juli-2017.pdf