Spelen in stilte -mindfulness in de klas

Marleen Legemaat

Redactielid bij Kennisplatform Wij-leren.nl

Geplaatst op 18 mei 2017

>> Mindfulness in de klas direct bestellen.

Luisteren, stil zijn, naar binnen keren, empathie en reflectie. Het zijn zaken die in onze tijd van snelle media, veel activiteiten en prikkels erg onder druk staan. Irma Smegen gelooft dat kinderen, juist nu, baat hebben bij af en toe een momentje rust. In het boek Spelen in stilte - Mindfulness in de klas wil zij jonge kinderen de wijsheden en technieken van mindfulness aan reiken.

Mindfulness kun je op verschillende manieren oefenen. Het grootste deel van dit boek bestaat uit 52 uitgewerkte mindfulness oefeningen. Ze zijn gemakkelijk op een schooldag in te lassen.
Bij het boek is rustige muziek beschikbaar die als achtergrondmuziek gebruikt kan worden bij het uitvoeren van de oefeningen. De eerste hoofdstukken geven achtergrondinformatie over mindfulness en over de lessen.

Hoofdstuk 1 Wat is mindfulness?

Bewust aanwezig zijn in dit moment, dat is mindfulness. Met een open houding waarnemen zonder veroordelen of iets te willen veranderen.

Mindfulness is bewust zijn. Het kan je intenser laten genieten en houvast geven bij kleine en grote stormen, in je lijf, in je omgeving of in je gedachten

In een dag vol hectiek kan een moment van rust en aandacht op iets anders richten, weer nieuwe energie geven.
De term mindfulness is afkomstig uit de boeddhistische psychologie. Het is de vertaling van ‘Sati’ wat observeren betekent. Boeddha, een jonge prins die 2500 jaar geleden leefde in wat nu Nepal heet, is de grondlegger ervan. De monnik Thich Nhat Hanh maakte de praktische toepassing naar het dagelijks leven en heeft zo de ideeën van Boeddha verspreid. In de 20e eeuw was het de Amerikaanse wetenschapper Jon Kabat-Zinn die het gedachtegoed van Boeddha in een medische setting ging toepassen: om stress, angst en pijn te verminderen ontwikkelde hij Mindfulness Based Stress Reduction (MBSR).
De toepassing van mindfulness werd zo een mix van oosterse technieken en westerse inzichten uit psychologie en neurobiologie.

Het informeel beoefenen van mindfulness kan overal; in dit boek staan formele oefeningen die allemaal gericht zijn op bewuste aandacht en concentratie. De houding van de kinderen is divers: stilzitten of liggen, bewegen, observeren, stilstaan bij je adem. Heel belangrijk is de rol van de zintuigen. De leerkrachten kunnen zelf meedoen met de oefeningen. Hoe rustiger zij zich voelen, hoe meer invloed dit heeft op de klas.

Hoofdstuk 2 Wat je kunt leren met mindfulness

Jon Kabat-Zinn beschrijft zeven kenmerken voor een goede basishouding in mindfulness:

Niet oordelen; je beziet je eigen aandacht als onpartijdige getuige;
Geduld hebben: er is ruimte voor welke ervaring dan ook;
Telkens opnieuw beginnen: met een frisse blik zien wat er is
Vertrouwen hebben; je vertrouwt op jezelf;
Niet streven: loslaten van resultaat willen hebben;
Accepteren: je aanvaard wat er is op dit moment;
Loslaten: wat er ook gebeurt, je laat het los en wordt er niet door meegenomen.

In mindfulness oefeningen leer je je aandacht te richten. Soms merk je dat je aandacht afdwaalt, dat accepteer je en dan breng je je aandacht weer terug naar de oefening. Dit is een belangrijke oefening voor concentratie en geduld.

Kinderen leren niet meteen te reageren op hun eigen impulsen en hun aandacht terug te brengen naar waar ze zelf voor kiezen

Bij mindfulness neem je als het ware de rol van een toeschouwer in: een open houding zonder oordelen.
Je luistert naar de signalen en gevoelens van je lichaam. Daardoor leer je beter je eigen grenzen kennen. Je leert om jezelf te accepteren hoe je bent, en daarbij vriendelijk te blijven voor jezelf, ook als je vindt dat je tekortschiet.

Wie compassie voor zichzelf heeft, ontwikkelt vanzelf ook meer empathie voor anderen.

Quote - Spelen in stilte - Mindfulness in de klas

Bij de oefeningen in dit boek speelt visualisatie een grote rol. Bijvoorbeeld voel je stevig zitten als op een berg.
Mindfulness draagt bij aan schoolsucces omdat veel oefeningen bijdragen aan een goede leerhouding, zoals focussen, verplaatsen van aandacht, activeren van de concentratie en openstaan voor nieuwe informatie.
Er moet nog veel onderzoek gedaan worden naar effecten van meditatie, maar vast staat wel dat de hersenschors of cortex blijkt te groeien als je langere tijd mediteert. Ook andere effecten op de hersenen zijn bekend. Wie mediteert, kan nieuwe informatie makkelijker onthouden.

Hoofdstuk 3: Mindfulness oefeningen begeleiden

In dit hoofdstuk veel praktische informatie om de oefeningen te begeleiden:

In het begin kan het lastig zijn voor kinderen omdat het nieuwe oefeningen zijn en het moeilijk voor hen is stil te blijven. Het is belangrijk duidelijke afspraken te maken die de kinderen veiligheid en structuur geven. Beschrijf het positieve, gewenste gedrag daarbij.
Mindfulness oefeningen doe je in stilte. Geef duidelijk aan wanneer de kinderen die stilte mogen doorbreken. Daarbij kun je ook een geluidsignaal gebruiken van een klankschaal of tingsha voor begin of eindtijd.
Fantasie kan een goed hulpmiddel zijn waardoor kinderen zich beter kunnen concentreren, zeker voor jonge kinderen.
Bij dit boek is muziek beschikbaar uit verschillende landen en van van diverse stijlen. Dit kan de rustgevende sfeer bevorderen.
Als een kind niet mee kan doen mag het de keuze hebben om te veranderen of te stoppen.
Bij onrust niet gauw veroordelen, de onrust even aandacht geven en gewoon doorgaan. Opzettelijk storend gedrag is een roep om aandacht en dus eigenlijk een hulpvraag van het kind. Wil het kind niet meedoen, laat het dan even iets anders doen.
Ervaringen delen; kinderen kunnen beschrijven hoe ze het vonden, hecht geen oordeel van goed of fout daaraan. Respecteer hun ervaringen.
Spreek waardering uit ook al verliep het anders dan je bedacht had.

Een goed geformuleerd compliment heeft betrekking op de inspanning van het kind

Hoofdstuk 4. Handleiding mindfulness oefeningen Spelen in Stilte

De oefeningen hebben niet een bepaalde volgorde. Ze zijn onderverdeeld in negen aandachtsgebieden:

Ademen
Bewegen
Vriendelijke aandacht
Vriendelijke wensen
Bewust zijn van je lichaam, emoties en gevoelens
Observeren
Maken (tekenen, schilderen, kleuren, lezen, vormen, schrijven)
Eten en drinken
Luisteren

Voorafgaand aan de oefeningen kun je kort een onderwerp met de kinderen bespreken. Dit kan zijn

Aandacht: als je gedachten afdwalen is dat niet erg. Opmerken dat je afgeleid bent, laat juist zien dat je mindful bent.
Bij jezelf blijven
Adem; concentreren op hoe de adem je lichaam beweegt.
Rust; blijf in een rustig tempo; soms word je er slaperig van
Geduld
Vriendelijk zijn voor jezelf; accepteren zoals het is.
Onderzoeken; wees een nieuwsgierige onderzoeker, bekijk jezelf op een afstand.
Geen doel; wil je perse rustig worden dan kan het juist niet lukken daardoor. Je kunt de oefening niet goed of fout doen.

Er zijn verschillende lichaamshoudingen mogelijk bij mindfulness. Liggen, zitten, staan of lopen. De houding van de handen is ook belangrijk: in India noem je dat een ‘mudra’. De chin mudra wordt veelgebruikt bij zitoefeningen: je handen op je bovenbenen rusten met de handpalm naar boven en de wijsvinger op de duim. Energie zou zo kunnen stromen en zorgen voor ontspanning, concentratie en inzicht. Andere mudra’s zijn de apan vayu mudra en de namaskara mudra
Het oefenen hoeft maar een paar minuten te duren. Het kan ook zijn dat je in een kwartier tijd per dag verschillende oefeningen doet.
De 52 oefeningen beslaan elk een pagina en zijn geïllustreerd met foto’s. Enkele voorbeelden van oefeningen zijn:

Les 3; wisselende neusgatademhaling, doen alsof je een nijlpaard bent en beurtelings door verschillende neusgaten ademen.
Les 9; spiegelen; in tweetallen tegenover elkaar staan, één is de spiegel en doet de bewegingen van de ander na.
Les 15; blij met mij; verbeeldt je dat er een lieveheersbeestje aan komt vliegen die wat vriendelijks tegen je zegt; adem ondertussen rustig in en uit.
Les 18; verbinding; via je vinger verbinding voelen met de ander en goede wensen voor hem of haar bedenken.
Les 28; wolk; je hele lichaam via aandacht en ademhaling ontspannen maken.
Les 37; bloem; een oneindigheidssymbool tekenen en dit herhalen, eventueel ondersteunt door muziek
Les 49; muziek; ontspannen zitten en met je ogen dicht naar de muziek luisteren en ervaren wat dit met je doet.

Recensie

Dit prachtig vormgegeven boek met veel foto’s en van een mooi, stevig formaat is een basisboek voor wie iets met mindfulness wil doen met kinderen. De oefeningen zijn eenvoudig en vragen weinig voorbereiding of materiaal. De foto’s erbij laten zien hoe kinderen vol concentratie en rust meedoen en zijn een stimulans om hiermee aan de slag te gaan.
De muziek die via een wachtwoord van internet gehaald kan worden is een handig extraatje. Ook dit onderdeel is keurig verzorgd: muziek van verschillende stijlen en lengtes maakt dat er altijd wel wat bruikbaars bij is.

In de eerste hoofdstukken maakt de auteur duidelijk dat aan mindfulness een bepaalde levenshouding en godsdienstige beschouwing ten grondslag ligt. Het is goed je van die uitgangspunten bewust te zijn en mee te nemen of dit binnen je levensvisie en die van je school past.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!