Hoe stimuleer je zwakke lezers in groep 3?

Geplaatst op 17 januari 2022

Vroeg en effectief ingrijpen bij leesproblemen: wat werkt voor zwakke lezers?

In de eerste jaren van het basisonderwijs ontstaat al een duidelijke kloof in leesvaardigheid tussen leerlingen. Hoewel het Nederlands vanwege de relatief regelmatige klank-letterkoppeling een transparante taal is, lukt het niet alle kinderen om het leesproces snel en soepel te automatiseren. Vooral zwakke lezers blijven achter in hun leessnelheid en nauwkeurigheid, wat op termijn gevolgen heeft voor hun motivatie en tekstbegrip. In dit artikel wordt een overzicht gegeven van bewezen effectieve interventies voor zwakke lezers, met nadruk op signalering, training en differentiatie.

Het belang van vroege signalering

Een goede leesontwikkeling begint al vóór groep 3. Kinderen met een beperkte woordenschat, een lage mondelinge taalvaardigheid of een zwak fonemisch bewustzijn lopen een verhoogd risico op leesproblemen. In groep 1 en 2 is het daarom belangrijk om deze risicofactoren te herkennen en te monitoren. In groep 3 speelt de zogenaamde herfstsignalering een belangrijke rol: toetsen rond de herfstvakantie brengen de leesvaardigheid in kaart, inclusief klankherkenning, letterkennis en leessnelheid.

Een kind dat in deze fase moeite heeft met eenvoudige mkm-woorden als ‘pen’ of ‘tak’, vraagt om gerichte ondersteuning. Tijdig signaleren voorkomt dat achterstanden zich verdiepen en structureel worden.

Automatisering als sleutel tot leesvaardigheid

Een belangrijk doel van het aanvankelijk leesonderwijs is het automatiseren van woordherkenning. Dit betekent dat een kind een woord direct herkent zonder het letter voor letter te hoeven ontcijferen. Uit onderzoek van Irausquin, Drent en Verhoeven (2005) blijkt dat leerlingen die deze stap niet tijdig maken, steeds verder achterop raken. Lezen blijft voor hen een inspannende, trage bezigheid, wat niet alleen het begrijpend lezen belemmert, maar ook ten koste gaat van hun leesplezier.

Effectieve interventies: kenmerken en voorbeelden

Interventies die gericht zijn op het versterken van technische leesvaardigheid delen een aantal kenmerken: ze bieden expliciete instructie, veel oefenkansen, en sluiten aan bij het niveau van de leerling. Hieronder worden enkele veelbelovende interventies besproken.

1. Training van fonologische vaardigheden

Het trainen van klankbewustzijn en andere fonologische vaardigheden vormt een krachtig middel om leesproblemen te voorkomen of te verhelpen. Deze trainingen zijn vooral effectief in de kleuterfase en het begin van groep 3, wanneer de basis van het leesproces wordt gelegd.

2. Veel oefenen, met of zonder auditieve ondersteuning

Oefenen is cruciaal voor het ontwikkelen van leessnelheid. Herhaald lezen van woordsets, begeleid hardop lezen, en computergestuurde programma’s kunnen hierbij helpen. Ook luisterend lezen, waarbij het kind meeleest met een gesproken tekst, blijkt effectief.

Een voorbeeld hiervan is de interventie Begeleid Hardop Lezen (Oostdam et al., 2011). Deze aanpak combineert tekstlezen met directe feedback volgens het ‘wacht-hint-prijs’-principe, waarbij de begeleider pas ingrijpt als het kind zelf niet tot verbetering komt. Deze vorm van begeleid lezen draagt niet alleen bij aan accuratesse, maar ook aan het leesplezier.

3. Oefenen op lettergreepniveau

Interventies die zich richten op het herkennen van lettergrepen helpen leerlingen om woorden efficiënter te decoderen. Door woorden te splitsen in herkenbare delen, wordt het leesproces minder belastend en neemt de snelheid toe.

4. Digitale hulpmiddelen en spelelementen

Digitale leesinterventies kunnen effectief zijn, mits goed doordacht. Een voorbeeld is Leesrace (Van Gorp, 2016), een educatieve app die leessnelheid en motivatie stimuleert. Leerlingen categoriseren woorden, krijgen directe feedback, en worden uitgedaagd om hun score te verbeteren. Het spelelement vergroot de betrokkenheid, terwijl herhaling en betekenisvolle verwerking zorgen voor betere opslag en transfer naar nieuwe woorden.

Een ander voorbeeld is Bouw!, een computergestuurd programma voor groep 2 tot en met 4, dat kinderen met verhoogd risico op leesproblemen ondersteunt bij het leren lezen van korte woorden. Promotieonderzoek van Zijlstra (2015) liet zien dat deze aanpak het risico op ernstige leesproblemen significant verlaagt.

5. Brede programma’s en combinatiestrategieën

Sommige interventies combineren verschillende strategieën, zoals fonologische training, woordenschatuitbreiding en leeskilometers. Juist deze combinaties blijken in de praktijk krachtig te zijn, vooral wanneer ze over langere tijd worden ingezet.

Differentiatie in het leesonderwijs

Behalve gerichte interventies voor zwakke lezers, is het belangrijk dat het leesonderwijs structureel differentieert. Een bekend model hiervoor is het BHV-model, waarin leerlingen basisstof, herhalingsstof of verrijkingsstof krijgen aangeboden, afhankelijk van hun niveau. Zwakke lezers krijgen intensieve instructie en begeleiding, terwijl sterkere leerlingen zelfstandig aan uitdagender materiaal werken.

Ook niveaulezen, waarbij leerlingen in kleine groepjes lezen op hun eigen niveau, blijkt effectief. Het succes van zulke modellen staat of valt met de vaardigheid van de leerkracht om goed in te spelen op de verschillen tussen leerlingen. Allington (2002) wijst erop dat de kwaliteit van differentiatie in hoge mate wordt bepaald door de deskundigheid van de leerkracht.

Randvoorwaarden voor succes

Naast goede instructie en passende interventies, spelen ook schoolbrede randvoorwaarden een rol. Scholen met een geïntegreerde aanpak van leerlingenzorg en een cultuur van adaptief onderwijs behalen doorgaans betere resultaten op het gebied van technisch lezen. Onderzoek van Houtveen et al. (2003) toont aan dat vooral risicoleerlingen in groep 3 en 4 profiteren van een dergelijke aanpak.

Conclusie

Het aanpakken van leesproblemen bij jonge kinderen vraagt om een combinatie van vroege signalering, effectieve interventies en gedifferentieerd onderwijs. Interventies die expliciete instructie combineren met veel en zinvol oefenen, blijken het meest succesvol. Digitale middelen kunnen daarbij helpen, mits goed ingebed in het onderwijs. De leerkracht speelt een centrale rol: hij of zij moet in staat zijn om signalen tijdig op te vangen, passende ondersteuning te bieden en flexibel in te spelen op verschillen tussen leerlingen. Alleen dan krijgen zwakke lezers de kans om hun leesvaardigheid op tijd te ontwikkelen – met blijvende winst voor hun verdere schoolloopbaan.

Geraadpleegde bronnen

• Allington, R.L. (2002). What I've Learned about Effective Reading Instruction from a Decade of Studying Exemplary Elementary Classroom Teachers. The Phi Delta Kappan 83(10), 740- 747. doi:10.2307/20440246. Verkregen van http://www.jstor.org/stable/20440246
• Bonset, H. & Hoogeveen, M. (2012). Technisch lezen in het basisonderwijs. Een inventarisatie van empirisch onderzoek. Enschede: SLO (nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling). Verkregen op 28 maart 2018 op: http://www.slo.nl/downloads/2012/technisch-lezen-in-het-basisonderwijs.pdf/
• Gorp, K. van (2016). Enhancing word reading fluency in beginning readers. Nijmegen: Radboud Universiteit Nijmegen (dissertatie). Verkregen op 28 maart 2018 op: http://hdl.handle.net/2066/150852
• Hesemans, L. & Verhoeven, L. (1993). Differentiatie in het beginnend leesonderwijs. in: School & Begeleiding, jrg. 10, nr. 38. p. 20-23.
• Houtveen, A.A.M., Mijs, T.J.E., Vernooij, C.G.T., van de Grift, W.J.C.M. & Koekebacker, E.A. (2003). Beschrijving en evaluatie van het project 'Beginnend lezen en omgaan met verschillen'. Utrecht: Universiteit Utrecht, Vakgroep Onderwijskunde/Instituut voor Onderwijsresearch (ISOR)/ICO.
• Irausquin, R.S., Drent, J. & Verhoeven, L. (2005). Benefits of computer-presented speed training for poor readers. Ann. of Dyslexia (2005) 55: 246. https://doi.org/10.1007/s11881-005-0013-8
• Oostdam, R., Blok, H., & Boendermaker, C. (2011). Zwakke lezers effectief helpen met begeleid hardop lezen. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 50, 574-583. Verkregen op 28 maart op: www.hva.nl/kc.../zwakke-lezers-effectief-helpen-met-begeleid-hardop-lezen.html
• Richard-Tutor, C., Baker, D.L., Gersten, R., Baker, S.K., & Smith, J., 2015 . The Effectiveness of Reading Interventions for English Learners.A Research Synthesis. In: Exceptional Children. Volume: 82 issue: 2, page(s): 144-169. https://doi.org/10.1177/0014402915585483
• Zijlstra, A.H. (2015). Early Grade Learning: The Role of Teacher-Child Interaction and Tutor-Assisted Intervention. Dissertatie. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.