ODD - tips voor de leerkracht

Anton Horeweg

Leerkracht, gedragsspecialist (M SEN) bij Gedragsproblemenindeklas.nl

Geplaatst op 1 juni 2016

Wat is ODD?

In het onderwijs wordt de term "ODD" gebruikt als afkorting voor Oppositional Defiant Disorder, wat in het Nederlands vertaald kan worden als Oppositioneel-Opstandige Stoornis (OOS). Het verwijst naar een gedragsstoornis waarbij kinderen of jongeren vaak negatief en opstandig gedrag vertonen, zich verzetten tegen autoriteit en regels, en vaak moeite hebben met het beheersen van hun emoties.

Dit gedrag kan de onderwijsomgeving beïnvloeden, omdat het de interactie met leraren en medeleerlingen kan bemoeilijken. Het begrijpen en omgaan met oppositioneel opstandig gedrag in de context van onderwijs vereist vaak een gedifferentieerde aanpak, waaronder samenwerking tussen ouders, leraren en eventueel specialisten om de onderliggende oorzaken aan te pakken en positief gedrag te bevorderen.

Als eenmaal is vastgesteld dat een kind ODD heeft, is het belangrijk dat je weet hoe je er in de klas het beste mee om kunt gaan. In dit artikel krijg je als leerkracht praktische tips over het omgaan met ODD in de klas.

Wat merk je in de klas als een kind ODD heeft?

Het is lastig omgaan met kinderen die ODD hebben. Dat heeft een aantal oorzaken:

Kinderen met ODD zetten zich af tegen de autoriteit. In de klas ben jij dat.
Kinderen met ODD zijn sneller geïrriteerd en boos dan andere kinderen. Die boosheid zie je niet altijd aankomen.
Kinderen met ODD hebben over het algemeen weinig probleembesef.
De schuld wordt door hen meestal bij de anderen gelegd. “Zij reageren alleen”.
Het gedrag levert vaak in eerste instantie winst op. De omgeving voelt zich bedreigd en stemt toe. Het kind kan de omgeving dus naar zijn hand zetten. Dat geeft onmiddellijke behoeftebevrediging.
Kinderen met ODD willen ook die onmiddellijke behoeftebevrediging. Wat zij willen dat moét. Uitstel of tegenwerking van wat zij willen leidt al snel tot een ontploffing. De frustratiedrempel is laag, bovendien zijn ze niet goed in schakelen: doen wat jij wil en niet wat zij in gedachten hadden, lukt dus niet goed.
De invloed van het gedrag op de andere kinderen is groot. De autoriteit van de leerkracht kan makkelijk aangetast worden, waardoor een onveilig groepsklimaat ontstaat.
Als er al kinderen met matige gedragsproblemen in je klas zitten, heeft dat een negatieve invloed op de kinderen met ODD.

Algemene tips aanpak kinderen met ODD

Bouw een relatie op met het kind, hoe moeilijk dat ook is. Als het kind bemerkt dat het ondanks alles oké is, zul je meer bereiken. Houd in je achterhoofd dat kinderen met ODD al heel veel negatieve ervaringen meegemaakt hebben. Het feit dat ze die vaak zelf veroorzaken, neemt dat niet weg.
Praat met het kind over wat hem bezig houdt, zijn sport, zijn hobby of huisdier, enz.
Geef véél complimenten. Dat is lastig door het gedrag van deze kinderen. Desnoods geef je een compliment omdat het kind zijn jas netjes ophangt of een stoel van een ander kind vast van tafel haalt: zoek het goede.
Gebruik eventueel een beloningssysteem. Spreek met het kind af wat het leuk vindt om te doen.
Stel reële, duidelijke grenzen en handhaaf die zeer consequent. Stop het kind in zijn ( verkeerde) gedrag.
Stel ook reële eisen. Kinderen met ODD hebben een lage frustratietolerantie. Als iets niet lukt, worden ze sneller boos dan anderen. Zorg dus voor iets wat bijna zeker lukt.
Kijk goed. Probleemsituaties kun je vaak voorspellen. Let op gezichtsuitdrukkingen. Haal het kind weg als er een probleem dreigt te ontstaan.
Evalueer aan het eind van de schooldag eventueel samen met het kind de dag. Wat kan beter en vooral: wat ging goed. Laat het kind vertellen. M.a.w. laat het geen preek van de leerkracht worden.
Het belangrijkste is een consequente, rechtvaardige discipline.
Voorkom een machtsstrijd, ga niet dreigen of chanteren.
Als het kind over de schreef gaat, zet het dan op een vaste time-out plek zonder er veel woorden aan vuil te maken. Leg alleen kort en zakelijk uit waarom dit moet en wat het kind beter had kunnen doen.
Kom na de time-out niet meer terug op het probleemgedrag. De time-out is bedoeld om af te koelen en opnieuw te beginnen, zonder extra aandacht.
Gebruik niet teveel regels; elke regel is een kans op een conflict, want een kind met ODD zoekt grenzen op.
Probeer regels positief op te stellen. “Je mag niet rennen” werkt bij kinderen zonder stoornis al niet heel goed, maar deze kinderen zijn extra gevoelig voor “je mag niet.” Ze worden er juist tegendraads van. “We lopen rustig in de gang” werkt in dit geval zeker veel beter.
Soms werkt het goed om het kind twee keuzes te geven: het kind voelt zo autonomie en komt minder snel in verzet.
Laat aan het kind weten dat je verbeteringen ziet als die er zijn. Dit moedigt aan om op deze weg voort te gaan.
Geef kinderen met ODD mogelijkheden om op een sociaal acceptabele manier indruk te maken. Bijvoorbeeld via sport, muziek, toneel, enz.
Gebruik humor om de spanning te breken. Dat kan niet altijd, maar als het kan moet je het niet nalaten.
Als het mogelijk is om een “afreageerplek” voor het kind te creëren, doe dat dan. Een plek waar het even kan gillen, een bal gooien of rennen, kan de spanning van het kind wegnemen.
Praat heel regelmatig (bijvoorbeeld elke week) samen met het kind en de ouders. Zo voorkom je dat één van de partijen uitgespeeld wordt tegen de ander. Een kind met ODD is namelijk vaak sterk in anderen vertellen hoe slecht hij behandeld wordt (dus aan de ouders vertellen hoe slecht de leerkracht hem behandelt en aan de leerkracht hoe slecht zijn ouders hem behandelen, enz.).
Bespreek in dit gesprek vooral ook positieve dingen. Ook voor ouders is het heel moeilijk om een kind met dit gedrag te hebben. De lichtpuntjes helpen om verder te kunnen.
Als je een heen-en-weer schriftje gebruikt, zorg dan dat je altijd ook iets positiefs meldt.
Spreek plannen óók door samen met het kind. Praat mét het kind, niet alleen óver het kind.
Laat het kind de gevolgen van zijn gedrag zien en laat hem eventuele schade zelf verhelpen.
Geef het kind een “veilige plek” in de klas (waar het kind overzicht heeft).
Probeer eventueel via een beloningssysteem het gewenste gedrag op te roepen of te versterken, spreek verlangde handelingen en beloning samen af.
Activeer het kind om mee te denken over wat het als mogelijke oplossingen ziet.
Oefen met een zelfverkozen “time-out”, leer het kind zich terug te trekken uit conflictsituaties.
Maak het kind bewust van zijn eigen gedrag en de keuzes die het hiervoor maakt. “Hoe zou jij het vinden als..” “Wat zou jezelf doen als iemand…” Geef het kind geen kans de schuld te leggen bij “anderen” of de omstandigheden. Maak het kind dus zelf medeverantwoordelijk voor het gedrag. Ook al kan een kind met ODD er niet alles aan doen, het moet toch leren omgaan met deze stoornis.
Bespreek agressie in de groep via rollenspellen.
Zorg voor een positief klimaat, waarbij de verantwoording voor het kind met ODD óók bij de rest van de groep ligt. Zij kunnen hem uitlokken, maar ze kunnen hem ook helpen. Die keuze kun je de klas uitleggen.
Wees je ervan bewust dat kinderen met ODD verhoogd risico lopen op gepest worden en buitengesloten worden. Dit is op zich soms begrijpelijk, maar als leerkracht moet je er alles aan dopen dit te voorkomen.
Gebruik een plan niet als “laatste ultimatum”. De stress die dat oproept bij het kind, zal zeker averechts werken op zijn (neuro-biologisch bepaalde) korte lontje.
Schrijf eventuele afspraken samen met het kind op.

Communicatie:

Benoem regels en de consequentie bij eventuele overtreding van te voren.
Geef duidelijke boodschappen. Dus niet: “Luister nu eens”, maar “Ga zitten en kijk me aan.”
Als je wilt dat het kind iets doet, vertel dan éérst waarom het dat moet doen en zeg pas daarna wát het moet doen. Als je namelijk eerst vertelt wat het kind moet doen en daarna de reden, zal het eerder in discussie gaan over die redenen. Dus niet: “Ik wil dat je je jas aandoet, want het is koud buiten,” maar: “Het is koud buiten. Ik wil dat je nu eerst je jas aandoet.”
Geef geen opdrachten in vraagvorm. Dat is voor een kind met ODD niet duidelijk. Dus niet: “Wil je even hier komen?”, maar: “Ik wil dat je nu even bij me komt.”
Gebruik het woordje “nu” als je wilt dat het kind wat gaat doen. Het is voor het kind dan duidelijk dat het meteen moet en niet over een kwartier, of wanneer het kind er zin in heeft. Voor jou is het duidelijk dat het nu moet, maar voor een kind met ODD is dit niet vanzelfsprekend.
Probeer het kind te laten inzien dat schelden en slaan hem juist niet opleveren wat hij wil.
Benoem het gedrag, negeer het niet, want dat helpt niet bij kinderen met deze stoornis.
Zie de drift van het kind als een gebrek aan verbale mogelijkheden. Help hem ook te vertéllen wat er aan de hand is.
Ga niet in discussie. Vertel op zakelijke toon wat er niet goed is en benoem alternatieven.
Word vooral zelf niet emotioneel, want daarmee toon je juist de zwakke plek waarnaar kinderen met ODD naar op zoek zijn. Afreageren mag dus pas als het kind uit zicht is.
Gebruik geen sarcasme, cynisme, enz. om het kind belachelijk te maken.
Als het kind boos is of iets verkeerds heeft gedaan, praat dan niet de hele tijd door tegen het kind. Dit versterkt de boosheid. Ook als je alleen maar wilt helpen, werkt dit op zo’n moment averechts.
Vraag niet tien keer hetzelfde. Vraag niet door waarom een kind iets gedaan heeft. Van doorzeuren raakt het geïrriteerd (en wie niet?).
Als het kind (weer) iets verkeerds heeft gedaan, is de neiging om oude koeien uit de sloot te halen waarschijnlijk groot. Dit werkt absoluut averechts. Beperk je tot het hier en nu.
Als het kind boos of gespannen is, raak het dan niet aan. Een goed bedoelde arm om hem heen of een aai over de bol zal leiden tot de explosie die je wilde vermijden.

De taken:

Plannen en organiseren van hun schoolwerk kost moeite. Help ze daarbij.
Geef korte opdrachten met voldoende uitdaging.
Geef complimenten na het goed volbrengen van een (deel) taak.
Zorg voor structuur in het werk. Geef aan hoeveel tijd het kind heeft voor de opdracht, op welke manier de opdracht gedaan moet worden, wat het kind moet doen als de opdracht af is, enz.
Geef het kind verantwoordelijkheden, ook voor het eigen werk. Daar is het vaak gevoelig voor.
Houd het kind aan het werk. Dat geeft structuur. Vrije tijd is een kans op kliertijd.

Conflicten:

Als er een conflict ontstaat, is het handig als je al van te voren een plan van aanpak hebt bedacht. Zo voorkom je straffen uit emotie (wat overigens heel begrijpelijk is). Haal het kind meteen uit de situatie. Raak het kind zo min mogelijk aan, dat verergert namelijk de boosheid van het kind. Ga niet in discussie, dat is op zo’n moment zinloos.

Door een verhoogd adrenaline gehalte zowel bij jou als bij het kind staan de hersenen niet op praten en luisteren, maar op handelen. Bespreek later de situatie na: Wat gebeurde er? Wat dacht je? Wat voelde je? Eventueel kun je het kind alles laten opschrijven, dat werkt soms makkelijker dan praten.

Triggers:

Triggers zijn situaties die een bepaalde reactie uitlokken. Iedereen heeft bepaalde triggers. Als je erachter kunt komen wat de triggers (situaties waarin het kind ontploft) voor het kind met ODD zijn, kun je misschien voorkomen dat het kind ze tegen komt.

Waar je aan moet denken zijn:

belemmeringen door anderen;
stress (bijvoorbeeld voor een repetitie);
nieuwe situaties;
pesten en uitdagen.

Een plek/ gebeurtenis die vrijwel zeker een trigger is: de rij naar binnen of naar buiten. Iemand duwt (al of niet “per ongeluk”) en de explosie zou wel eens niet zo lang op zich kunnen laten wachten.

Time out:

Als het kind over de schreef gaat, en het kind ondanks jouw verzoek niet ophoudt met het verkeerde gedrag, kun je gebruik maken van een time out. Er zijn twee soorten time outs:

De interne time out. Zet het kind apart binnen de ruimte waar je bent (de klas, de gymzaal, enz.). Je kunt bijvoorbeeld zorgen voor een apart staand tafeltje in de klas, buiten de kring, enz. Het idee is, dat het kind merkt dat het even niet mee mag doen met het groepsgebeuren.
Als dit niet helpt kun je gebruik maken van de externe time out. Het kind moet nu uit de ruimte waar de rest van de klas op dat moment is. Zet het kind echter nooit alleen op de gang. Òf je hebt geen zicht op het kind en het gaat daar verder met klieren, òf het kind gaat voor je raam staan en de aandacht trekken van de rest van de groep. Bedenk van te voren naar wie het kind toegebracht kan worden. Laat het kind niet alleen gaan, er zijn kinderen die dan de school uitgaan.

Ga niet lopen sleuren aan een kind dat de klas niet uit wil. Als het kind geen fysiek gevaar voor zichzelf of voor anderen is, moet je van hem afblijven. Laat een ander kind een directielid halen of doe dit zelf. Het directielid heeft vaak meer kans dat het kind meegaat.

Mocht je toch een kind eigenhandig verwijderd hebben, bel dan zo spoedig mogelijk de ouders en leg het probleem uit. Zo voorkom je in ieder geval de wilde verhalen van het kind als het thuis komt.

Gevolgen voor het kind:

Een kind dat vaak brutaal is, andere kinderen pijn doet, pest, snel driftig is en liegt, wordt meestal niet aardig gevonden. Andere kinderen willen niet spelen met het kind of gaan het uitdagen, omdat het zo snel kwaad wordt. Wees dus alert of het kind niet gepest wordt, of dat het kind ten onrechte de schuld krijgt van ruzies.

Gevolgen voor je groep:

Er kunnen zich twee patronen aftekenen, die zelfs door elkaar kunnen voorkomen.

De andere kinderen zijn bang voor dit kind en mijden het zo veel mogelijk.
De andere kinderen vinden het gedrag stiekem wel stoer en scharen zich achter het kind en tegen jou.

Een reden om zich achter het stoere kind met ODD te scharen, is deels gebaseerd op angst slachtoffer te worden van dit kind en deels gebaseerd op het stoere gedrag tegen jou. Als het kind met ODD echter een “leider” is, bijvoorbeeld omdat het heel goed is in sport en daarnaast dus veel tegen jou als leerkracht durft te zeggen, kan het de groep meekrijgen in het verkeerde gedrag.

Je moet dan heel sterk inzetten op de relatie met dit kind, zodat het zijn gedrag redelijk binnen de perken kan houden.

Gebruik de groep ook om het kind te helpen, bespreek dat de één hulp nodig heeft bij taal en de ander misschien bij zijn boosheid. Het is soms mogelijk de groep zover te krijgen, dat ze het gedrag niet aanmoedigen, maar proberen af te remmen. Dit kan door bijvoorbeeld niet te reageren op de woede uitbarsting, maar door meteen de leerkracht te roepen of iets dergelijks.

Vermijd scènes in de klas, waarbij het kind met ODD altijd de morele winnaar zal zijn in de ogen van de andere kinderen. Maak dus geen sarcastische opmerkingen en zet het kind niet voor gek. (Dit zou je trouwens met geen één kind moeten doen).Verlies ook je geduld niet, hoe moeilijk dat ook kan zijn.

Als jij gaat schreeuwen, heeft het kind gewonnen. Bespreek het wangedrag later apart met het kind, als jullie beiden afgekoeld zijn. Je kunt het kind wel op een time-outplek zetten. Spreek af dat het terug mag als het weer “gewoon” kan doen. Eis niet dat het kind eerst excuus gaat aanbieden: dat gaat niet lukken.

Gevolgen voor de leerkracht:

Er is waarschijnlijk geen stoornis die zo’n aanslag kan doen op je zelfbeeld als “professional” dan ODD. Je probeert het kind te helpen, maar het enige dat je terugziet (zeker in het begin) is een kind dat op je scheldt, niet wil luisteren, je opzettelijk ergert, enz. Het is dan heel moeilijk te blijven zien, dat het kind er feitelijk niet (veel) aan kan doen.

Het kind zal waarschijnlijk een feilloze intuïtie hebben om je zwakke plek te vinden, waardoor je hoe dan ook emotioneel geraakt wordt. Om je dan toch te blijven realiseren dat het een kind is met problemen en niet een rotkind, is waarschijnlijk heel moeilijk. Als je een kind met ODD in de klas hebt, moet je zorgen dat je als leerkracht ondersteuning hebt. Al was het maar om niet te gaan twijfelen aan je eigen kunnen.

Gevolgen voor de ouders:

In het algemeen zijn ouders met een dergelijk kind voortdurend in strijd met het kind EN met de omgeving. Natuurlijk willen de ouders dat het kind “gewoon” doet en niet constant conflicten en vechtpartijen heeft. De moeilijkheid is alleen, dat dit net als in de klas, vaak niet lukt. De omgeving verwijt dan de ouders gebrek aan opvoedingskwaliteiten, gebrek aan begrip voor de omgeving die er zo’n last van heeft, enz.

Bovendien zullen zij het in andermans ogen vaak (ten onrechte) voor hun kind opnemen. Het laatste wat ze kunnen gebruiken is een leerkracht die de zoveelste aanval inzet, hoe begrijpelijk dat misschien ook is. Je zult dus je woorden goed moeten afwegen. Wat wil je bereiken? Als je alle vervelende dingen van het kind vertelt, bereik je dan wat je wilt?

Misschien kun je positieve gebeurtenissen ook een plaats in je gesprek geven. Het kind kan er tenslotte niet heel veel aan doen en de ouders veelal nog minder. Toon begrip en probeer samen aan een oplossing te werken, hoe moeilijk dat ook is.

Prognose voor kinderen met ODD:

Kinderen met ODD krijgen het in het voortgezet onderwijs moeilijk. Veel leerlingen willen niets met hen te maken hebben en vanwege het voortdurend overhoop liggen met docenten, wil het op school ook niet vlotten. Vaak veranderen deze jongeren (soms noodgedwongen) van school en behoren uiteindelijk vaak tot de groep dropouts die hun school voortijdig verlaten.

Behandeling door een professionele hulpverlener is vaak noodzakelijk, maar tegelijkertijd erg moeilijk, omdat deze kinderen de schuld van de problemen bij anderen zoeken.