ADHD behandeling: placebo-effect of bewezen werking?

Miriam de Heer

freelance auteur bij Miriam de Heer teksten en redactie

Geplaatst op 1 juni 2016

Neurofeedback en Cogmed werkgeheugentraining

Als je als ouder in Google zoekt op ‘behandeling ADHD’, verschijnen er direct sites en advertenties over neurofeedback en Cogmed werkgeheugentraining. Deze therapieën zijn ‘hot’ en volgens de advertenties ‘bewezen effectief’.

Als je al wat langer met ADHD te maken hebt, weet je dat nieuwe therapieën komen en gaan. Acupunctuur, homeopathie, diëten, osteopathie. Bij sommige kinderen helpt het, bij heel veel kinderen niet.

Om te weten of een methode echt werkt én helpt en of vooraf te zien is bij welke kinderen hij helpt, moet onderzoek gedaan worden bij grote groepen kinderen. In de Panther (Project ADHD & EEG-Neurofeedback Therapy’) en Worm (WORking Memory training) projecten van Karakter en UMC Sint Radboud in Nijmegen worden op dit moment zulke grootschalige onderzoeken gedaan.

Een van de betrokken onderzoekers is klinisch neuropsycholoog Dorine Slaats. Op het Balans symposium van vorig jaar hield zij een lezing over deze vormen van behandeling en stand van zaken hieromtrent.

Oorzaak van het probleem

Waarom zou je eigenlijk zoeken naar een alternatieve behandelingsmethode? Er is toch goede medicatie? Ja, er is goede medicatie.

Het is wetenschappelijk bewezen dat medicatie, al dan niet in combinatie met oudertraining of gedragstherapeutische technieken, helpt. Maar er zijn ook nadelen:

medicatie heeft bijwerkingen, meestal niet zo veel, maar in sommige gevallen heel vervelend;
medicatie geneest de aandoening niet;
medicatie helpt niet bij iedereen.

Daarom zijn wetenschappers op zoek naar alternatieve en innovatieve behandelmethoden, en naar voldoende onderbouwing voor deze methoden. Behandeling van een probleem is bij voorkeur gericht op de oorzaak ervan. Bij ADHD is echter nog weinig bekend over de oorzaken.

Wel wordt steeds meer bekend over de manier waarop de hersenen werken. Zo wordt ook duidelijker wat de verschillen zijn tussen mensen met en zonder ADHD, als het gaat om hoe de activiteit van de hersenen eruit ziet en welke hersenfuncties goed en minder goed werken.

Innovatieve therapieën zijn dan ook vaak gericht op deze verschillen.

Neurofeedback is gericht op de elektrische activiteit van de hersenen, zoals deze in een EEG zichtbaar wordt.
Cogmed werkgeheugentraining is gericht op een van de controlefuncties van de hersenen, het werkgeheugen.

Neurofeedback

Neurofeedback staat op dit moment sterk in de belangstelling, maar is niet nieuw. Het werd in 1965 bij toeval ontdekt door dr. Sterman. De laatste tien jaar wordt het gebruikt voor de behandeling van allerlei psychische problemen zoals depressie, angst en ook voor ADHD.

"Hij ontdekte dat hij de poezen kon leren hun eigen EEG te beïnvloeden".

Wat ontdekte dr. Sterman? Hij deed slaaponderzoek bij poezen. Hij nam ze een EEG af, een meting van de hersenactiviteit, en ontdekte dat hij de poezen kon leren hun eigen EEG te beïnvloeden. Door ze te belonen bij een bepaalde activiteit van de hersenen, op het EEG scherm zichtbaar als golven, leerden ze deze activiteit langer vol te houden.

De hersenactiviteit wordt bij een EEG zichtbaar als golven in verschillende frequenties (een EEG is een onderzoek waarbij de elektrische activiteit van de hersenen wordt gemeten. Dit gebeurt met elektroden, die op de hoofdhuid worden geplakt).

Bij ADHD zien we een afwijkend golfpatroon. Door middel van belonen en straffen wordt het kind getraind om het gewenste golfpatroon voort te brengen.

Dat gebeurt met een computerspel:

met de verschillende golffrequenties kan het kind het spel besturen;
als hij de gewenste frequenties gebruikt, wordt hij in het spel beloond;
lukt dat niet, dan lijdt hij in het spel verlies.

Het is een vorm van onbewust leren.

Hoewel het kind wel bewust met de hersentraining bezig is, hoeft hij buiten de behandeling om niet bewust de juiste golven te produceren. De hersenen hebben dit nu geleerd en daarom zou het steeds meer ‘vanzelf’ gaan, zoals dat ook bij kinderen zonder ADHD vanzelf gaat.

Daarom zou neurofeedback ook blijvende resultaten hebben.

Werkgeheugentraining

Bij ADHD zien we dat er problemen zijn in de controlefuncties van de hersenen, de zogenaamde executieve functies.

Een van de executieve functies is het werkgeheugen, dat wil zeggen het vermogen om informatie tijdelijk vast te houden en te bewerken. Het werkgeheugen speelt een belangrijke rol in het dagelijks leven:

met een goed werkgeheugen kun je beter plannen, redeneren en reflecteren en het heeft ook effect op het lange termijngeheugen.

Problemen met het werkgeheugen leiden tot problemen met automatiseren en daardoor hebben kinderen met een slecht functionerend werkgeheugen heel vaak ook problemen met leren.

Een Zweedse professor in Cognitieve Neurowetenschappen, dr. Torkel Klingberg, ontwikkelde een methode om het werkgeheugen te trainen. Zijn Cogmed programma wordt ook in Nederland gebruikt.

Het Cogmed programma heeft drie versies voor verschillende leeftijdsgroepen. Het is een intensief programma: vijf trainingssessies per week, gedurende vijf weken. Therapeuten die neurofeedback en Cogmed geheugentraining aanbieden, zeggen dat het bewezen is dat ze werken.

Dorine Slaats: “Er moet nog meer wetenschappelijk onderzoek worden gedaan, voordat algemeen mag worden aangenomen dat deze therapieën ècht werken”.

Wetenschappelijk onderzoek

Toch moet er nog meer wetenschappelijk onderzoek worden gedaan voordat algemeen mag worden aangenomen dat deze therapieën ècht werken.

Soms was de onderzochte groep namelijk niet groot genoeg, zodat het gevonden effect ook op toeval gebaseerd zou kunnen zijn.
Soms was ook niet duidelijk of de behandelde kinderen echt wel ADHD hadden, zoals een jeugdpsychiater dat zou omschrijven.
Ook kan het bijvoorbeeld heel goed zijn dat de verbetering optreedt, doordat er tijd en aandacht aan het kind en aan zijn ouders wordt besteed, het zogenaamde placebo-effect.
Of dat de deelnemers en de onderzoekers heel graag een verbetering willen zien, omdat ze tijd, energie en geld aan de methode besteden.
Of dat er een verbetering optreedt omdat de kinderen die deelnemen aan het onderzoek sterk gemotiveerd zijn om het gedrag te veranderen, meer dan het ‘gemiddelde’ kind met ADHD.

Zo zijn er in de loop der jaren al verschillende vormen van therapie geweest, die bij veel kinderen leken te helpen, maar die wetenschappelijk niet onderbouwd konden worden.

Nog belangrijker is de vraag: voor welke kinderen met welke vorm van ADHD werkt het?

We weten inmiddels dat niet ieder kind met ADHD tegen dezelfde cognitieve- of gedragsproblemen aanloopt; er zijn vele verschijningsvormen van ADHD:

bij het ene kind staan bijvoorbeeld forse aandachtsproblemen op de voorgrond;
bij het andere kind meer de gedragsproblemen;
het ene kind heeft duidelijk werkgeheugenproblemen, het andere kind niet.

Het is van belang om te onderzoeken welke vorm van behandeling bij welke verschijningsvorm van ADHD helpt.

Statistisch bewezen

Wat betreft neurofeedback voldoen recente onderzoeken¹ aan de wetenschappelijke eisen: er is een effect.

Toch is meer onderzoek, bij meer diverse groepen, noodzakelijk. Als uit onderzoek blijkt dat een methode effect heeft, betekent dat dat statistisch bewezen is dat de methode een verandering teweeg brengt.

Er kan bijvoorbeeld met een zekerheid van 95 procent gezegd worden dat een bepaalde methode bij 80 procent van de kinderen de concentratieproblemen terugbrengt van een score 8 naar een score 5 op een schaal van 10.

De vraag is dan, of je met een score 5 op concentratieproblemen, in het dagelijks leven echt beter functioneert dan met een score 8. Want als dat niet zo is, als je met een score 5 nog steeds heel veel problemen hebt met leren en functioneren, dan wérkt de methode wel, maar hélpt hij niet.

¹Gevensleben et al, 2009 Gevensleben

H., Holl B., Albrecht B., Vogel C., Schlamp D., Kratz O., Studer P., Rothenberger A., Moll G.H., Heinrich H.
Is neurofeedback an efficacious treatment for ADHD? A randomised controlled clinical trial.
J. Child Psychol Psychiatry. 2009 Jul; 50(7): 780-9. Epub 2009 Jan 12.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!