Welk effect hebben complimenten op zelfvertrouwen?

Geplaatst op 10 december 2022

De kracht van complimenten in het basisonderwijs: hoe, wat en wanneer?

Het geven van complimenten lijkt op het eerste gezicht eenvoudig. Een vriendelijke opmerking, een schouderklopje of een glimlach kan immers al veel betekenen. Maar in de onderwijspraktijk is het geven van complimenten allesbehalve vrijblijvend. Onderzoek laat zien dat complimenten een krachtig pedagogisch instrument kunnen zijn, mits ze op de juiste manier worden ingezet. In dit artikel wordt uiteengezet wat effectieve complimenten zijn, hoe zij bijdragen aan het zelfvertrouwen en de leerprestaties van leerlingen, en wanneer complimenten juist een averechts effect kunnen hebben.

Complimenten als bouwsteen voor motivatie en zelfvertrouwen

Leerlingen in het basisonderwijs waarderen complimenten. Ze voelen zich gezien, gewaardeerd en gesteund. Dit geldt zowel voor jonge kinderen in de onderbouw als voor leerlingen in de bovenbouw. Complimenten kunnen bijdragen aan het gevoel van competentie, wat een belangrijke voorspeller is voor intrinsieke motivatie. Vooral kinderen uit gezinnen met een lage sociaaleconomische status lijken extra te profiteren van positieve bevestiging van hun leerkracht. Uit verschillende studies blijkt dat gerichte complimenten hun schoolprestaties en motivatie verhogen.

Belangrijk hierbij is dat het niet gaat om algemene loftuitingen, maar om specifieke, oprechte complimenten die betrekking hebben op gedrag dat de leerling kan beïnvloeden. Juist dan ontstaat er een gevoel van controle en eigenaarschap bij het kind. Kinderen ervaren: “Wat ik doe, maakt verschil.”

Complimenten over inzet werken beter dan over intelligentie

De inhoud van een compliment maakt uit. Een klassiek onderscheid dat in veel onderzoeken wordt gemaakt, is dat tussen complimenten over inzet en complimenten over eigenschappen zoals intelligentie. Een leerling vertellen dat hij ‘slim’ is, lijkt positief, maar kan onbedoeld leiden tot een zogenaamde fixed mindset: de overtuiging dat capaciteiten vastliggen en niet ontwikkelbaar zijn. Dit maakt leerlingen kwetsbaar bij tegenslagen: als een taak moeilijk is, concluderen zij al snel dat ze ‘dus toch niet zo slim zijn’.

Complimenten over inzet daarentegen bevorderen een growth mindset, waarbij leerlingen geloven dat vaardigheden ontwikkeld kunnen worden door oefening, strategie en doorzettingsvermogen. Leerkrachten die het leerproces benoemen – “Je bleef geconcentreerd, ook toen het moeilijk werd” – helpen leerlingen om uitdagingen te zien als groeikansen. Ze stimuleren veerkracht, doorzettingsvermogen en leerbereidheid.

Voorbeelden van effectieve complimenten

Effectieve complimenten zijn:

• Specifiek: ze benoemen concreet gedrag.
• Gedragsgericht: ze richten zich op wat de leerling deed, niet op wie de leerling is.
• Op het proces gericht: ze belichten de strategie, inzet of aanpak van de leerling.
• Oprecht en passend bij de situatie.

Voorbeelden:

• “Je hebt het probleem op verschillende manieren aangepakt, knap hoe je bleef proberen tot je de oplossing vond.”
• “Je las de tekst twee keer en controleerde of je het goed begreep. Daardoor heb je het zo goed gedaan!”
• “Fijn dat jullie rustig werkten op de gang. Zo konden de kinderen in de klas zich goed concentreren.”

Complimenten als onderdeel van feedback

Complimenten zijn een vorm van feedback, maar niet alle complimenten zijn automatisch effectief. Vooral als het gaat om leerdoelen is het belangrijk dat complimenten samenkomen met zogenoemde constructieve feedback. Die bestaat uit drie onderdelen: (1) beschrijving van het huidige gedrag, (2) het effect daarvan en (3) aanwijzingen voor verbetering of voortzetting (feedforward).

Wanneer complimenten en feedback gecombineerd worden, versterken ze elkaar. Complimenten dragen dan bij aan motivatie en zelfvertrouwen, terwijl feedback richting geeft aan het leerproces. Deze combinatie blijkt uit onderzoek effectiever dan het geven van complimenten of feedback afzonderlijk.

Wanneer complimenten averechts werken

Hoewel complimenten in de meeste gevallen positief uitpakken, zijn er ook risico’s. Onderzoek wijst op vier situaties waarin complimenten juist negatief kunnen uitwerken:

1. Onveilig pedagogisch klimaat: In een klas waar het niet veilig is om fouten te maken of waar veel onderlinge competitie heerst, kunnen complimenten als bedreigend of manipulatief worden ervaren. Vooral verlegen kinderen kunnen zich ongemakkelijk voelen als ze publiekelijk gecomplimenteerd worden.
2. Oneerlijke verdeling: Wanneer sommige leerlingen structureel meer complimenten krijgen dan anderen, kunnen gevoelens van jaloezie of minderwaardigheid ontstaan. Het risico bestaat dat leerlingen zich gaan vergelijken en dat complimenten een beloningsinstrument worden, in plaats van een erkenning van inzet.
3. Complimenten als manipulatie: Als complimenten strategisch worden ingezet om gedrag te sturen (“als jij dit doet, krijg je een compliment”), kunnen leerlingen dit als onoprecht ervaren. De intrinsieke motivatie wordt dan ondermijnd, omdat het compliment aanvoelt als een middel om iets gedaan te krijgen.
4. Overdosis aan complimenten: Wanneer leerlingen constant complimenten krijgen, verliezen die hun waarde. Kinderen kunnen dan afhankelijk worden van bevestiging van buitenaf, in plaats van een intern gevoel van bekwaamheid te ontwikkelen.

Complimenten in de praktijk: een pedagogisch evenwicht

Voor leerkrachten is het de kunst om een balans te vinden: complimenten geven op de juiste momenten, in de juiste vorm en aan de juiste persoon. Het vereist observatievermogen, sensitiviteit en kennis van groepsdynamiek. Tegelijk is het belangrijk om alle leerlingen, ongeacht hun prestaties, regelmatig positieve feedback te geven over hun inzet en vooruitgang.

Het ontwikkelen van een complimentencultuur in de klas kan hierbij helpen. Daarin is niet alleen ruimte voor complimenten van de leerkracht naar leerlingen, maar ook tussen leerlingen onderling. Het bevordert een positief groepsklimaat waarin samenwerken, proberen en fouten durven maken gewaardeerd worden.

Conclusie

Complimenten zijn krachtige instrumenten in het basisonderwijs. Ze dragen bij aan motivatie, zelfvertrouwen en betere leerresultaten – vooral wanneer ze gericht zijn op gedrag en inzet. Tegelijk vraagt het geven van complimenten om zorgvuldigheid. De context, formulering en intentie zijn bepalend voor het effect. Door complimenten te koppelen aan constructieve feedback en in te bedden in een veilig en stimulerend pedagogisch klimaat, kunnen leerkrachten bijdragen aan de groei en ontwikkeling van alle leerlingen.

Geraadpleegde bronnen

• Akin-Little, K., Eckert, T., Lovett, B., & Little, S. (2004). Extrinsic reinforcement in the classroom: Bribery or best practice. School Psychology Review, 33, 344–62. https://www.researchgate.net/profile/Tanya_Eckert/publication/285945337_Extrinsic_rei nforcement_in_the_classroom_Bribery_or_best_practice/links/5693c5dd08ae820ff07280 5d.pdf
• Bennett, P. (1989). Is praise always positive. Connection (TMEC-MENC), 3(2), 12-13. http://www.peggydbennett.com/wp-content/uploads/2010/07/Is-Praise-ALWAYS- Positive.pdf
• Black, P. & William, D. (1998). Assessment and classroom learning. Assessment in Education: Principles, Policy & Practice, 5(1), 7-74. http://wiki.biologyscholars.org/@api/deki/files/1278/%3Dblack_p_etal_1998b%5B1%5D.pdf
• Boehler, M. L., Rodgers, D. A., Schwind, C., J., Mayforth, R., Quin, J., Williams, R. G., & Dunnington, G. (2006). An investigation of medical student reactions to feedback: A randomized controlled trial. Medical Education, 40, 746–749.
• Brophy, J., & Evertson, C. (1976). Learning from teaching: A developmental perspective. Boston: Allyn & Bacon.
• Burnett, P. C. (2002). Teacher Praise and Feedback and Students' Perceptions of the Classroom Environment. Educational Psychology, 22, 5-16.
• Burnett, P. C., & Mandel, V. (2010). Praise and Feedback in the Primary Classroom: Teachers' and Students' Perspectives. Australian Journal of Educational & Developmental Psychology, 10, 145-154. https://files.eric.ed.gov/fulltext/EJ906941.pdf
• Cantrell, R., Stenner, A., & Katzenmeyer, W. (1977). Teacher knowledge, attitudes, and classroom teaching correlates of student achievement. Journal of Educational Psychology, 69, 172- 179. https://www.researchgate.net/profile/Alfred_Stenner/publication/232435593_Teacher_k nowledge_attitudes_and_classroom_teaching_correlates_of_student_achievement/links/ 
• Dweck, C. S. (2007). The perils and promises of praise. ASCD, 65(2), 34-39. http://maryschmidt.pbworks.com/f/Perils+of+Praise-Dweck.pdf
• Evertson, C. M., Anderson, C. W., Anderson, L. M., & Brophy, J. E. (1980). Relationships between classroom behaviors and student outcomes in junior high mathematics and English classes. American educational research journal, 17(1), 43-60.
• Evertson, C., Emmer, E., & Worsham, M. (2006). Classroom management for elementary teachers (7th Edition). Boston: Allyn & Bacon.
• Flanders, N. (1970). Analyzing teaching behavior. Mass: Addison-Wesley.
• Good, T., Ebmeier, H., & Beckerman, T. (1978). Teaching mathematics in high and low SES classrooms: An empirical comparison. Journal of Teacher Education, 29, 85-90.
• Hattie, J. (2002). Teachers make a difference. What is the research evidence? Auckland: The University of Auckland.
• Hattie, J., & Timperley, H. (2007). The power of feedback. Review of Educational Research, 77(1), 81-112. https://www.bvekennis.nl/Bibliotheek/16-0955.pdf
• Hitz, R., & Driscoll, A. (1994). Give Encouragement, Not Praise. Texas Child Care, 17(4), 2-11.
• Mueller, C. M., & Dweck, C. S. (1998). Intelligence praise can undermine motivation and performance. Journal of Personality and Social Psychology, 75, 33–52. http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.477.4297&rep=rep1&type=pdf
• O'Leary, K., & O'Leary, S. (1977). Classroom management: The successful use of behavior modification (2nd ed.). New York: Pergamon.