Creativiteit in je klas bevorderen

Dick van der Wateren

Docent natuurkunde en nlt, edublogger en auteur bij dickvanderwateren.nl

Geplaatst op 1 juni 2015

Mijn leerling Bart noemt zichzelf lui, weinig ambitieus en ongemotiveerd. De afgelopen vijf jaar is hij steeds net overgegaan. Ons gesprek verloopt enigszins moeizaam. Op mijn vragen antwoordt hij op vlakke toon met 'ja' of 'nee', of hooguit een paar woorden.

Tot hij vertelt hoe hij de oude racefiets van zijn vader heeft opgeknapt. Helemaal uit elkaar gehaald, schoongemaakt, onderdelen gerepareerd. Glimmend nieuw en rijdt weer als een zonnetje. Zijn ogen stralen als hij daarover praat.

Zoals Bart heb ik veel leerlingen, die zonder plezier uren in de klas hangen en onder hun niveau functioneren. Pas als ze worden uitgedaagd om iets anders te doen dan de saaie lesstof uitkauwen, leven ze op. Dat andere is dan vaak iets dat een beroep doet op hun creativiteit.

Creativiteit

Creativiteit, hoor je vaak, zou een belangrijke rol moeten spelen in het onderwijs omdat het een 21st century skill zou zijn. Mijn korte antwoord: als er al zoiets bestaat, dan is creativiteit net zo min een 21st century skill als:

samenwerken;
communiceren;
probleemoplossend vermogen;
kritisch denken;
sociale en culturele vaardigheden (zie de Kennisnet-site).

Prima allemaal, maar niets nieuws onder de zon. Het zijn stuk voor stuk kwaliteiten die de mensheid van haar vroegste bestaan af heeft bezeten, simpelweg om als soort te overleven temidden van andere diersoorten, of als cultuur temidden van concurrerende culturen. En:

alle mensen zijn creatief,

al verschillen mensen van elkaar in de gebieden waarin ze creatief zijn (muzikaal, technisch, sociaal, wiskundig enz.). Het hoort dus net zo bij de menselijke soort als rechtop lopen en het gebruik van de handen. Alleen ict-geletterdheid zou je met enige goede wil een 21st century skill kunnen noemen.

Wat is creativiteit?

Er bestaan minstens 120 definities van creativiteit, dus daar zullen we voor onze praktijk een keus uit moeten maken. Vaak worden als eigenschappen genoemd:

nieuwsgierigheid;
je verwonderen;
intuïtie;
fantasie;
vragen stellen;
kritisch en eigenwijs zijn;
onderzoeken;
maken en verbeteren.

Creativiteit is meestal geen individueel proces en in elk geval bouwt het voort op wat anderen eerder hebben bedacht of gemaakt. Daarom zijn ook kritisch reflecteren, samenwerken, feedback geven en ontvangen en het ‘product’ delen elementen van creativiteit. Het zijn stuk voor stuk eigenschappen die je bij leerlingen kunt stimuleren en daarmee is creativiteit iets dat je kunt leren.

Ken Robinson definieert creativiteit als het proces waarbij je originele ideeën ontwikkelt die waarde hebben. Ik wil daar aan toevoegen: het vermogen op een vraag meerdere antwoorden te bedenken, of meerdere oplossingen voor een probleem. En dat is voor mij het uitgangspunt voor creativiteit in mijn lessen.

Ik wil dat mijn leerlingen inzien dat, anders dan de meeste schoolboeken suggereren, één probleem niet één goede oplossing heeft en dat de vraag meestal interessanter is dan het antwoord.

Prikkelende poster - te downloaden of te bestellen bij Onderwijs Maak Je Samen.

Waarom is creativiteit belangrijk?

Creativiteit moet deel zijn van goed onderwijs omdat het leerlingen:

kritisch leert denken;
goed leert samenwerken;
vrijheid en autonomie geeft.

Volgens Gert Biesta, in zijn boek 'The Beautiful Risk of Education', is goed onderwijs wereldgericht: gericht op een bestaan van het kind in en met de wereld. Er is evenwicht tussen;

kennis en vaardigheden (kwalificatie);
voorbereiding op een leven als lid van een gemeenschap (socialisatie);
persoonlijke vorming (subjectivering).

Goed onderwijs omvat een existentieel curriculum, een curriculum dat voor verschillende vakken en vakgebieden leerlingen uitnodigt om (aspecten van) de wereld te ontmoeten. Dat maakt het onderwijs relevant voor jonge mensen en dan niet op de manier van ‘aansluiten bij de belevingswereld van leerlingen’, zoals lesmethoden (en examens!) soms doen. Die schepen daarmee jongeren immers af met onbenulligheden waar ze dwars doorheen kijken.

Het gaat om relevante problemen – de grote vragen over de wereld, over het leven, over wie wij zijn – die in wetenschap, kunst en technologie worden gesteld. Die vragen zijn werkelijk interessant voor jonge mensen die hun weg in de wereld proberen te vinden.

Hoe kun je creativiteit bij je leerlingen bevorderen?

Wat heeft het opknappen van een oude fiets met creativiteit te maken? Op het eerste gezicht niets misschien. Totdat je het zelf probeert. Bij elke stap die je zet, bij elk onderdeel dat je uit elkaar haalt, moet je je afvragen waarvoor het dient, hoe het weer in elkaar wordt gezet en in welke volgorde. Steeds kom je problemen tegen die je moet zien op te lossen.

Het is een voortdurend proces van trial and error waarbij de fouten essentieel zijn om te leren. Zelfs wanneer je precies een handleiding volgt, zul je merken dat je af en toe fouten maakt en moet je kritisch kijken naar wat je hebt gedaan.

Creativiteit is dan ook niet alleen essentieel in de zg. ‘creatieve vakken’, maar juist ook bij:

de exacte vakken;
de talen;
de gammavakken.

Het gaat er daarbij om dat leerlingen de kans krijgen:

hun eigen vragen te stellen;
antwoorden bedenken en uitproberen;
fouten maken;
kritisch reflecteren;
goed samenwerken.

Vragen stellen is het begin van creativiteit. Of misschien moet ik zeggen, vragen stel je als je je verwondert. Daarom hebben we op mijn school het project 'De Verwondering' bedacht, waarmee we leerlingen trainen in het stellen van de juiste vragen voor hun onderzoeksprojecten.

Ik leg mijn leerlingen uit dat het vermogen om je te verwonderen, dingen niet als vanzelfsprekend te accepteren en veel vragen te stellen, de sleutel is tot succes. Of je nu wetenschapper, kunstenaar, automonteur, kok of hersenchirurg bent.

Degene die goed kan waarnemen en daarbij veel vragen kan stellen heeft meer succes dan iemand die dat minder goed kan. En waarneming, verwondering en vragen stellen kun je leren. Of, misschien moet ik zeggen, zouden we op school niet moeten afleren.

Een handige methode om creativiteit bij mijn leerlingen te stimuleren, is ontwikkeld door Dan Rothstein en Luz Santana, oprichters van The Right Question Institute.

Ik laat leerlingen in groepjes minstens 20 vragen (hun eigen, niet mijn) bedenken over een bepaald onderwerp dat aan de orde is, de Question Focus.

Eerst zoveel mogelijk vragen, zonder commentaar en zonder antwoorden te geven. Daarna bepalen de leerlingen wat voor hen de drie belangrijkste vragen zijn, waarop ze antwoorden willen vinden.

Dit zijn de twee eerste fasen van het creatieve proces zoals die in de literatuur vaak worden beschreven: divergeren en convergeren.

Daarna hangt het af van de aard van de lessenserie of het project hoe de leerlingen verdergaan.

Dat werkt heel goed voor onderzoeksprojecten (pws of po). In de reguliere lessen is het belangrijk dat leerlingen aan elkaar verslag doen, zodat ik zeker weet dat iedereen uiteindelijk de stof beheerst.

Het vragenstellen gaat daarna verder, omdat antwoorden weer leiden tot nieuwe vragen.

Dit artikel is eerder geplaatst in Didactief.

Bronnen

Gert J.J. Biesta (2014). The beautiful risk of education. Boulder, Co: Paradigm Publishers. (Verschijnt in september 2014 in Nederlandse vertaling.)
Gert J.J. Biesta (2012). Goed onderwijs en de cultuur van het meten. Den Haag: Boom/Lemma.
Mihalyi Csikszentmihalyi (1996). Creativity: Flow and the Psychology of Discovery and Invention. New York: HarperCollins.
Alison Gopnik (2012). Scientific Thinking in Young Children: Theoretical Advances, Empirical Research, and Policy Implications. Science 337, 1623-1627. http://www.sciencemag.org/content/337/6102/1623.abstract
Tim Harford (2011). Adapt: Why Success Always Starts with Failure. New York: Farrar, Straus and Giroux.
Bill Lucas, G. Claxton en E. Spencer (2013). Progression in Student Creativity in School: First Steps Towards New Forms of Formative Assessments. OECD Education Working Papers, No. 86, OECD Publishing. http://www.oecd-ilibrary.org/education/progression-in-student-creativity-in-school_5k4dp59msdwk-en
Dan Rothstein (2012). Setting Off and Sustaining Sparks of Curiosity and Creativity. Voices in Education: The Blog of Harvard Education Publishing. January 13, 2012 http://www.hepg.org/blog/69
Sir Ken Robinson (2001). Out of Our Minds: Learning to Be Creative. Capstone.
Sir Ken Robinson (2006). Why schools kill creativity – The case for an education system that nurtures creativity. TED Conference talk, Monterey, California. http://www.ted.com/index.php/talks/view/id/66
Sir Ken Robinson (2009). The Element: How Finding Your Passion Changes Everything (with Lou Aronica). Viking.
Dan Rothstein & Luz Santana (2011). Make Just One Change: Teach Students to Ask Their Own Questions. Harvard Education Press, 184 pp.
Dan Rothstein and Luz Santana (2011). Teaching Students to Ask Their Own Questions: One small change can yield big results. Harvard Education Letter: Volume 27, Number 5 Sept/Oct 2011 http://www.hepg.org/hel/article/507
Dan Rothstein and Luz Santana (2011). Sharing the Power of the Question. ASCD Express: What Does a Whole Child Approach to Education Look Like? March 29, 2012. Volume 7, Issue 13. http://www.ascd.org/ascd-express/vol7/713-rothstein.aspx
Dick van der Wateren (05/01/2012). Jongeren, talent en nieuwsgierigheid in tijden van bezuiniging. Dick van der Wateren’s blog. http://dickvanderwateren.nl/2012/01/05/jongeren-talent-en-nieuwsgierigheid-in-tijden-van-bezuiniging/
Dick van der Wateren (06/09/2012). Hoe begeleid je onderzoek door leerlingen? Blogcollectief Onderzoek Onderwijs. http://onderzoekonderwijs.net/2012/09/06/hoe-begeleid-je-onderzoek-door-leerlingen/
Dick van der Wateren (09/02/2013). Nieuwe methode om creativiteit van leerlingen te meten. Blogcollectief Onderzoek Onderwijs. http://onderzoekonderwijs.net/2013/02/09/nieuwe-formatieve-toetsen-om-creativiteit-te-meten/
Dick van der Wateren (01/06/2013). Welke rol speelt creativiteit in de les? Blogcollectief Onderzoek Onderwijs. http://onderzoekonderwijs.net/2013/06/01/welke-rol-speelt-creativiteit-in-de-les/
Dick van der Wateren (19/05/2014). Gert Biesta over het prachtige risico van onderwijs. Blogcollectief Onderzoek Onderwijs. http://onderzoekonderwijs.net/2014/05/19/gert-biesta-over-het-prachtige-risico-van-onderwijs/