Technisch lezen oefenen met een adaptieve leesapp

Geplaatst op 1 juni 2015

Auteurs: Linda de Leeuw, Marco van de Ven, Marjolijn van Weerdenburg, Adam Lobel, Esther Steenbeek-Planting

Oefening baart kunst. Maar kinderen die lezen moeilijk vinden, oefenen niet graag en komen daardoor niet snel vooruit, waardoor lezen nog minder leuk wordt. Een leesoefening in de vorm van een game kan uitkomst bieden. Want gamen doen kinderen wél graag. Aan welke voorwaarden moet een lees-app dan voldoen om zowel de vaardigheden als de motivatie van de leerlingen te bevorderen? En werkt het?

Lezen is leuk

Terwijl steeds minder kinderen in hun vrije tijd lezen, wordt het spelen van computergames steeds populairder (Tellingen et al., 2002). De kracht van deze games is dat ze kinderen intrinsiek weten te motiveren: ze gamen omdat ze het zelf leuk vinden, niet omdat het moet. Dat is precies wat leerkrachten en ouders met een educatieve app willen bereiken: oefenen omdat ze het willen, niet omdat het moet.

In de praktijk echter zijn deze apps nogal eens saai en dus weinig effectief. Waar computergames de mogelijkheden van de digitalisering optimaal benutten, doen educatieve apps dat lang niet altijd. Ze zijn bijvoorbeeld niet meer dan een digitale versie van één soort oefening, passen zich niet aan het niveau van de leerling aan of zijn gewoonweg niet uitdagend.

Uit onderzoek is bekend dat er drie belangrijke principes zijn bij de ontwikkeling en beoordeling van educatieve apps: inhoudelijk goed oefenmateriaal, adaptiviteit en een motiverende opbouw en vormgeving. De leesapp Letterprins is in samenwerking met de Radboud Universiteit volgens deze drie principes ontwikkeld.

Om de effectiviteit van de app te toetsen, is een onderzoek verricht onder leerlingen van twee scholen voor speciaal basisonderwijs. Maar voor we de resultaten daarvan beschrijven, gaan we eerst dieper in op de genoemde principes en hoe deze gestalte hebben gekregen in Letterprins.

Evidence-based leesoefeningen

De app Letterprins bevat verschillende evidence-based oefeningen om leesvaardigheden te trainen:

De eerste oefening is het koppelen van klanken en letters. De kinderen krijgen een letter of woord te zien op het scherm en moeten deze verklanken terwijl het woord op het scherm staat.
De tweede taak is het fitsen: er komt kort een letter of woord in beeld en het kind moet deze verklanken.
De derde taak is een categorisatietaak. Het kind leest bijvoorbeeld het woord ‘koe’ en moet aangeven of dit woord bij de categorie ‘dier’ hoort. Deze taak traint vooral de betekenis van het woord.
Bij de vierde taak beoordelen de kinderen de woordbetekenis in de context van een zin. Het kind moet beoordelen of ‘de klok zwemt’ een betekenisvolle zin is. Deze taak bevordert het lezen met betekenis in zinnen of teksten.

Adaptiviteit

Om het leerproces optimaal te laten verlopen, is het belangrijk dat de uitdaging precies goed is: er moet een balans zijn tussen uitdaging en frustratie (Vygotsky, 1978). In Letterprins worden leesvaardigheden daarom stap voor stap, van makkelijk naar moeilijk, aangeboden. Aanvankelijk oefenen de kinderen met letters: eerst makkelijkere letters (zoals ‘s’ en ‘v’) en daarna letters en lettercombinaties die moeilijker zijn (zoals ‘j’ en ‘au’) (Noordenbos et al., 2012).

Dan oefenen kinderen met korte woorden (zoals ‘man’ en ‘bak’) en geleidelijk aan ook met langere woorden (zoals ‘bomen’ en ‘herenfiets’). In de moeilijkere oefeningen komen woorden met medeklinkerverdubbeling (‘bommen’) en klinkerverenkeling (‘bomen’) aan bod, omdat deze regels erg lastig zijn en extra oefening vergen (Steenbeek-Planting, 2012).

Om de uitdaging precies goed te houden is de app ook adaptief. De flitsoefeningen bijvoorbeeld houden rekening met het leesniveau van de kinderen en hun voortgang. Zo past de flitssnelheid zich na elke vier vragen aan: als het kind drie of vier goede antwoorden geeft, gaat het tempo omhoog. Bij drie of vier foute antwoorden gaat het tempo omlaag.

Bovendien zijn in de makkelijker oefeningen de woorden aangepast aan het leesniveau. Kinderen tot en met AVI-E3 kunnen namelijk beter oefenen met woorden die ze doorgaans goed lezen, terwijl kinderen met een leesniveau AVI-M4 en hoger beter kunnen oefenen met woorden die ze vaak nog lastig vinden (Steenbeek-Planting, 2012).

Figuur 1: Gemiddelde aantal gelezen niet-bestaande woorden per minuut. Groep 1 kreeg Letterprins (de ononderbroken lijn) gedurende de eerste periode (voor de kerstvakantie), groep 2 gedurende de tweede periode.

Figuur 2: Gemiddelde leestijd seconden per interventiegroep (AVI). Groep 1 kreeg Letterprins gedurende de eerste periode, groep 2 gedurende de tweede periode.

Intrinsieke motivatie

Als kinderen een app leuk vinden, oefenen ze omdat ze het zelf willen en niet omdat het moet. Die intrinsieke motivatie maakt de kans op herhaald gebruik groter en kan ervoor zorgen dat kinderen in dit geval lezen leuker gaan vinden. De vraag is welke elementen die intrinsieke motivatie opwekken.

Hierover bestaan verschillende theorieën. De onderzoekers Deci en Ryan (2008) toonden aan dat relationele verbondenheid, competentie en autonomie belangrijke basisbehoeftes zijn. In de app Letterprins zijn deze drie principes als volgt vertaald:

Relationele verbondenheid wordt gestimuleerd doordat kinderen en ouders samen kunnen spelen. Hierdoor krijgt het kind een gevoel van waardering. De app is bedacht om thuis te gebruiken.
Het gevoel van competentie wordt gestimuleerd door sterren aan het eind van elke oefening en ieder spelniveau. Zo kunnen de kinderen hun resultaten zelf bijhouden en zien waar ze goed in zijn. Om ook hun inzet te belonen, kan een filmpje worden opgenomen waarin een ouder, vriendje of leescoach een aanmoediging geeft. Hierin zijn boodschappen gericht op inzet (‘Je hebt echt hard gewerkt!’) beter dan boodschappen gericht op prestatie (‘Wow, jij bent echt slim!’) (Dweck & Molden, Granic et al., 2014).
Autonomie wordt gestimuleerd doordat kinderen zelf controle hebben over het spel. Kinderen kunnen op elk spelniveau of level zelf kiezen in welke volgorde ze de opdrachten willen spelen. Ook is het altijd mogelijk om eerder behaalde levels opnieuw te spelen.

Principes getest

Om te bepalen of een app opgebouwd volgens deze drie principes tot betere leesprestatie en een grotere leesmotivatie leidt, is een onderzoek afgenomen bij twee scholen voor speciaal basisonderwijs (SBO). In totaal deden 60 leerlingen mee, die op het niveau van groep drie en groep vier lazen. Zij oefenden allemaal, naast het reguliere onderwijs, gedurende vijf weken in totaal negen keer vijftien minuten met de app Letterprins.

Eén groep deed dat voor de kerstvakantie (vroege interventie) en de andere groep na de kerstvakantie (late interventie). Om het onderzoek zo goed mogelijk te kunnen controleren, oefenden de kinderen met een begeleider en niet met hun ouders. Hierdoor konden effecten van relationele verbondenheid niet getoetst worden. Uit het onderzoek blijkt dat de extra oefeningen een positief effect hadden op de leesvaardigheden van de SBO-leerlingen. We onderscheiden vier resultaten:

Letter-tekenkoppeling
In de eerste plaats is gekeken naar het voorlezen van niet-bestaande woorden zoals ‘woeg’. In figuur 1 is te zien dat beide groepen meer vooruitgang laten zien in de periode dat zij de interventie ontvangen (de ononderbroken lijn). Als er niet geoefend wordt (de gestippelde lijn), is er geen vooruitgang. Dit betekent dat oefenen met Letterprins kinderen helpt om sneller en beter klank-tekencombinaties te maken, maar dat wanneer er gestopt wordt met oefenen, er ook geen vooruitgang meer is.

Lezen bestaande woorden
Daarnaast is gekeken naar het voorlezen van bestaande Nederlandse woorden. Hier was geen effect van het gebruik van Letterprins; er was geen sprake van transfer. Dat wil zeggen dat het oefenen met een beperkt aantal bestaande woorden in de app geen effect heeft op het lezen van bestaande woorden in het algemeen.

Lezen op tekstniveau
In de derde plaats blijkt dat het oefenen met Letterprins kinderen helpt met de belangrijkste leesvaardigheid, namelijk het lezen van teksten. In figuur 2 is te zien dat kinderen van de vroege interventiegroep meer vooruit gingen wat betreft leessnelheid bij het lezen van een tekst dan de late interventiegroep die nog niet met de app geoefend had.

Dit effect bleef ook op de lange termijn zichtbaar. De vroege interventiegroep bleef namelijk sneller teksten lezen na de interventie, zoals blijkt uit de laatste meting. Dit laat zien dat het oefenen met Letterprins een blijvend effect kan hebben op de ontwikkeling van de leesvaardigheid op tekstniveau.

Motivatie
Het laatste resultaat betreft de motivatie: het lijkt of de kinderen in de vroege interventiegroep lezen leuker gaan vinden na het oefenen met de app. Dit valt op te maken uit antwoorden die zij gaven op stellingen over leesmotivatie, zoals ´Ik lees in mijn vrije tijd omdat ik lezen leuk vind´ (De Naegel, 2012).

Ook zal toepassing van de app in thuissituatie naar verwachting de motivatie van de kinderen ten goede komen, omdat dit de relationele verbondenheid stimuleert (Deci & Ryan, 2008). De groep SBO-leerlingen was echter te klein om deze effecten te kunnen valideren en hiervoor is dus meer onderzoek nodig met grotere leerlingenaantallen.

Een eerste stap

Uit het onderzoek blijkt dat SBO-leerlingen vooruit gaan op technische leesvaardigheden wanneer ze, naast het reguliere leesonderwijs, ook oefenen met Letterprins. Oefeningen die de leraar normaal gesproken aanbiedt, blijken ook effectief te zijn wanneer ze worden aangeboden in een app. De aangeboden oefeningen sluiten naadloos aan bij de reguliere leesles en door het adaptieve karakter neemt de app een deel van het werk van de leraar over.

Op basis van dit onderzoek is het echter niet mogelijk om te bepalen welke factor precies bijdraagt aan de verschillende effecten (de evidence-based oefeningen, de adaptiviteit of de motivatie-elementen). Ook blijft het onduidelijk of de leesmotivatie bevorderd wordt en hoe ouders hierin kunnen bijdragen. Letterprins laat wel zien dat het mogelijk is om wetenschappelijke principes effectief te vertalen in een app en dat het oefenen ermee de leesvaardigheid van de betreffende leerlingen bevordert.

Referenties

Deci, E.L. & Ryan, R.M. (2008). Facilitating optimal motivation and psychological well-being across life’s domains. Canadian Psychology/Psychologie canadienne, 49(1), 14-23.
Dweck, C.S. & Molden, D.C. (2005). Self-theories: Their impact on competence motivation and acquisition. In A.J. Elliot & C.S. Dweck (Red.), Handbook of competence and motivation (pp. 122-140). New York, NY: Guilford Press.
Granic, I., Nobel, A. & Engels, R.C.M.E. (2014). The benefts of playing video games.American Psychologist, 69(1), 66-78.
Naeghel, J. de, Keer, H. van, Vansteenkiste, M. & Rosseel, Y. (2012). The relation between elementary students’ recreational and academic reading motivation, frequency, engagement, and comprehension: A self-determination theory perspective. Journal of Educational Psychology, 104(4), 1006-1021.
Noordenbos, M. W., Segers, E., Serniclaes, W., Mitterer, H. & Verhoeven, (2012). Allophonic mode of speech perception in Dutch children at risk for dyslexia: A longitudinal study. Research in Developmental Disabilities, 33(5), 1469-1483.
Steenbeek-Planting, E.G. (2012). Should reading errors be taken seriously in assessment and intervention? Proefschrift Radboud Universiteit Nijmegen.
Tellingen, S., Alink, L. & Welp, P. (2002). De attractie van boek en computerspel: Een onderzoek onder scholieren. Amsterdam: Stichting Lezen.
Vygotsky, L. (1978). Mind in society: The development of higher psychological functions. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Wat we weten over educatieve lees-apps

Drie principes zijn belangrijk bij de ontwikkeling en beoordeling van educatieve lees-apps: inhoudelijk goede (evidence-based) oefeningen, adaptiviteit en motiverende opbouw en vormgeving.
De lees-app Letterprins is volgens deze principes ontwikkeld.
SBO-leerlingen die met de lees-app oefenden, verbeterden hun vaardigheden op het gebied van letter-tekenkoppelingen en het lezen op tekstniveau.

Bron: Kennisnet

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!